בשבח צחי-הדיבור בשתי הלשונות, האנתולוגיה "שתיים / اثنان"

"שתיים / اثنان" – 2 / ٢
אנתולוגיה ליצירה עברית וערבית צעירה ועכשווית / انطولوجيا ثنائية اللغة لأدب عربي وعبري شاب ومعاصر
עורכים: תאמר מסאלחה, תמר וייס-גבאי, אלמוג בהר
تحرير: تامر مصالحة، تمار فايس -غباي، ألموج بيهار

הוצאת כתר

הקדמה / مقدمة

מעשה התרגום הדו–כיווני בין הערבית והעברית בימינו, בעבודה על האנתולוגיה הזאת ובכלל, הוא מעשה אופסימיסטי, אם לשאול מושג משם ספרו של אמיל חביבי (ומתרגומו של אנטון שמאס), "האופסימיסט" ("المتشائل"): מעשה שיש בו תקווה וייאוש.

בזמנים אלו, שבהם המילה המסמלת את המעבר התרבותי בין הלשונות היא מחסום, אשר נכנסה מן העברית הצבאית אל הערבית המדוברת, ואף אל הספרות הפלסטינית (למשל בספר "כיסופים בארץ המחסומים" ("وَجْدٌ في بلاد الحواجز") של עזמי בשארה), וזכתה לצורת ריבוי ערבית למהדרין, משל היתה מילה ערבית מקורית ולא מילה שאולה, "מחאסים" ("محاسيم"), מה יועיל לתרגם דברי ספרות בין הלשונות?

האם בזמן כזה של סכסוך, ההולך ומתמקם בלב השפות עצמן, יש אוזניים הפנויות לשמוע שירה וסיפורת בלשון השנייה? ובעצם, האם אנחנו מבקשים שהיצירות המתפרסמות כאן יקראו כיצירות ספרות ותו–לא, ללא קשר לסכסוך, משל נכתבו באיסלנד או באינדונזיה? או שהספרות יכולה לומר לנו דבר–מה על הסכסוך, ויש לקרוא אותה דווקא מתוך הסכסוך והמפגש האמביוולנטי בין השפות?

התחלנו את העבודה על אנתולוגיה זאת, לשירה ופרוזה עברית וערבית צעירה–עכשווית, מקור ותרגום, מתוך שתי מחשבות מנוגדות: אנחנו כותבים בשתי שפות מסוכסכות מזה כמה דורות, והסכסוך ביניהן גולש מן המציאות אל השפה ומן השפה אל המציאות כמעט יום יום; מנגד, אנחנו כותבים בשתי שפות הארוגות זו בזו וקשורות זו לזו משחר לידתן, ואנחנו שומעים את שתיהן כמעט יום–יום ברחובותינו, גם אם לא כולנו דוברים את שתיהן.

העברית והערבית הן אחיות מימים ימימה, מזמנים שבהן נולדו מילים כמו יד (يَد), ראש (رَأْس), אף (أَنْف) ולב (قَلْب), וגם המעברים ביניהן עתיקים. כך לדוגמא הספרות הערבית זוכרת כאחד המשוררים הקלאסיים שלה מעידן הגַ'אהֶלִיֶה שקודם לאיסלאם את המשורר היהודי–הערבי אַ–סַמַוְואַל אִבְּן עַאדִיַא (السّموأل بن عادياء, שמואל בן עדיה), ושמו הפך משל לנאמנות בביטוי "נאמן יותר מא–סמואל" ("أوفى من السّموأل"). וכך גם אחד מגדולי המשוררים העבריים של תור הזהב הספרדי, רבי משה אבן עזרא, שנקרא בערבית אַבּוּ הַרוּן, בספרו על הפואטיקה, שנכתב בערבית–יהודית, כלומר בלשון הערבית ובאותיות עבריות, כתב בשבח "המדברים צחי–הדיבור בשתי הלשונות" ("אלמתכלמין אלפצחא באללסאנין"), והתכוון כמובן לערבית ולעברית, וציטט את בית השיר: "לשון הערבים בין הלשונות כעונת האביב בין העונות" ("לסאן אלערב בין אלאלסנה כזמן אלרביע בין אלאזמנה"), וטען באשר לערבית כי: "לא ניתרגם ונתחבר בכל אומה מן החוכמות מה שנתחבר וניתרגם בקרב האומה הזאת בזכות עושר הלשון שניתן לה ויתרון המליצה שהוענק לה" ("פמא אולף ותרג'ם פי מלה מן אלעלום מא אלף ותרג'ם פי הד'ה אלמלה במא והבת מן סעה אללגה [אללע'ה] ורזקת מן פצ'ל אלכ'טאב").

כולנו, שלושת העורכים, דוברי עברית, אך היא מסמנת לנו דברים שונים: לחלקנו היא שפת הדת שהפכה ללשון לאומית הזוכרת ומחביאה חלק מהעברית הישנה של בית–הכנסת והקהילות היהודיות השונות, בעולם הנצרות ובעולם האיסלאם; ולחלקנו היא לשון המדינה והפקידות, גם במקומות שהם התערבו באופן מדכא בחיי קהילותינו, לשון שנלמדה בבית–הספר עד שהפכה באופן פרדוקסלי ומתעתע גם לשון אינטימית של קריאה וכתיבה ושיחה, בתוך וכנגד אותה העברית.

גם אל הערבית באנו כשלושה עורכים, וכפלסטינים, אשכנזים ומזרחים, מכיוונים שונים: עבור חלקנו היא שפת האם שעברה אלינו, שפה אינטימית ושפת תרבות הנאבקת על מקומה במרחב הישראלי המבקש לצמצם את מקומה הסימבולי והממשי; עבור חלקנו היא שפת האם שלא עברה אלינו, שהתבקשנו למחוק אותה כדי להפוך לישראלים חדשים, שפה שהתביישנו בה ברחוב ולעיתים בתוך נפשנו ממש אחרי שמתוך הסכסוך הישראלי–פלסטיני היא נתפסה כשפת אוייב, שפה שדווקא, באופן פרדוקסלי, המפגש הישראלי–פלסטיני האלים איפשר לנו לשוב אליה; ועבור חלקנו הערבית היא שפת האחר, שלא היתה חלק מעברנו המשפחתי, ושהמפגש עמה דרך העריכה והתרגום הוא חלק מרצון לדיאלוג עם אותו אחר, כדי לשמוע את מה שלעיתים לא נשמע מחוץ לספרות.

בארץ בדורות האחרונים נוצרה מסורת של סופרים ומשוררים פלסטינים כותבי עברית, מעטאללה מנצור, דרך אנטון שמאס, נעים עריידי וסלמאן מצאלחה, ועד סייד קשוע ואיימן סיכסק. מעשה זה בימינו, של יצירה בין השפות הערבית והעברית, וגם של תרגום ביניהן, הוא יליד המציאות, אבל הוא גם מצביע על יכולתה של הספרות להצביע על אפשרויות מורכבות יותר מאלו הקיימות כבר במציאות. כך גם בהקשר היהודי–ערבי, בראשית המאה העשרים הסופר היהודי–עיראקי אַנְוַור שאול כינה את עצמו בשם העט "אִבְּן אַ–סַמַוְואַל", כדי לבטא את ההמשכיות של יהודים הכותבים בערבית. בשנים האחרונות נפטרו בארץ כמה מאחרוני הסופרים היהודים–הערבים הגדולים של המאה העשרים, שהקדישו את חייהם לתרבות הערבית, כמשורר אברהים עובדיה וכסופרים סַמִיר נַקַאש ויצחק בר–משה. מותם ביטא את הטרגדיה של ההיסטוריה היהודית–הערבית הארוכה במאה העשרים, כאשר יוצרים אלו הפכו, כפי שכינה אותם פרופ' ששון סומך, ליוצרים של "ספרות ללא קהל", ובעקבות הסכסוך הישראלי–פלסטיני לא נמצאו יהודים רבים שביקשו (או יכלו) לקרוא יהודים כותבי ערבית ספרותית, וגם לא נמצאו ערבים רבים שהיו מעוניינים לקרוא ספרות ערבית שנכתבה בידי יהודים, והם נותרו הן מחוץ לגבולות הלאומיות היהודיות והן מחוץ לגבולות הלאומיות הערבית. דווקא לאחר מותם השתנה מעט מצב יוצרים אלו, והם זוכים להתקבל בדיעבד אל הספרות העיראקית, בקרב מלומדים עיראקים גולים וכאלו שנשארו במולדתם.

הלוואי ויכולנו לכתוב באופטימיות, כפי שכתב הסופר המצרי הגדול, זוכה פרס נובל, נַגִיבּ מַחְפוּז, במכתב לפרופ' ששון סומך: "הבה נתפלל יחדיו… כי שני עמינו ישובו לדרך פוריה של חיים יחדיו, כפי שאירע בעברם הארוך. כי על כן, שני עמינו ידעו שיתוף פעולה יוצר משך שנים רבות – בעת העתיקה, בימי הביניים ובעת החדשה, ואילו ימי הריב והמחלוקת היו קצרים ומעטים. אלא שאנו, למרבה הדאבה, הרבינו לתעד את רגעי הריב מאה מונים מכפי שתיעדנו דורות רבים של ידידות ושיתוף" ("ولندعُ الله معًا… أن يعود شعبانا إلى المعاشرة المثمرة كما كان الحال في ماضيهما الطّويل. فممّا لا شكّ فيه أنّ تعاونًا مثمرًا كان بين شعبينا في مدى الأعوام الطّويلة-  في العصور القديمة والوسطى والحديثة. وأنّ أيام الخصام كانت قصيرة وقليلة. غير أنّنا عنينا بتسجيل لحظات الخصام  أكثر بمائة مَرّة من تسجيل أجيال الصّداقة والتّعاون"). הלוואי ויכולנו לכתוב על אמונתנו בחשיבות התרגום כגשר בין העמים, כפי שהזכיר עמי אלעד–בוסקילה באנתולוגיה "נעליים ללא עקבים" שערך.

חשבנו גם על רעיונו של מחמוד דרוויש בספרו "מצב מצור" ("حال حصار"): "המצור הזה עוד יתמשך עד שנלמד את אויבנו / מבחר משירת הגַ'אהֶלִיֶה" ("سيمتدُّ هذا الحصارُ إلى أن نعلِّم أَعداءنا نماذجَ مِنْ شِعْرنا الجاهليّ"), המניח שהשירה, הערבית ואולי גם העברית, אם תילמד על–ידי הצד השני תוכל להביא את סוף המצור ותהפוך משהו בלבם של אוייבים שיהפכו לאוייבים–לשעבר. קיבלנו גם השראה מן הפייטן רבי דוד בוזגלו, שחי במרוקו ובישראל במאה העשרים, וכתב בעברית, ארמית וערבית–מרוקאית, וכך לדוגמא כתב בפיוט למימונה על השותפות יהודית–מוסלמית בחג במַגְרֶבּ: "שָׁמָּה עִבְרִים וַעֲרָבִים יַחְדָּו כֻּלָּם מְסֻבִּים / וְאֶת לִבָּם מְטִיבִים עִם כְּלֵי שִׁיר וּנְגִינָה / וְלָבְשָׁה הָעִבְרִיָּה תִלְבֹּשֶׁת עַרְבִיָּה / וְגֶבֶר עִם אַדְרָעִיָּא וּקְטֹרֶת מֹר וּלְבוֹנָה / וְלֹא נִכָּר הָעִבְרִי לִפְנֵי אָחִיו הַהֲגָרִי / אִם עִירוֹנִי אוֹ כַּפְרִי רוּחַ כֻּלָם נְכוֹנָה".

הלוואי ויכולנו לטעון כי אנתולוגיה משותפת שכזאת, עברית–ערבית, מקור–תרגום, שירה–פרוזה, פלסטינית–יהודית, היא אלטרנטיבה של "ידידות ושיתוף", או המשך ישיר לאותו עבר ארוך של "חיים יחדיו" עליהם מדבר מחפוז. הלוואי ויכולנו לטעון כמו דרוויש כי הכרת השירה אכן תקרב את הפיכת הלב, וכי מעשה התרגום שלנו הוא חלק מרגע שכזה. הלוואי ויכולנו לראות, כמו רבי דוד בוזגלו, את רגע השיר, הכתוב והמושר, כרגע חג של שותפות וטשטוש הבדלים שבו "רוח כולם נכונה". אבל אנחנו יודעים כי דברינו נכתבים מתוך ההווה המתמשך של הסכסוך, הנישול, האלימות והגזענות, וכי גם העיניים הקוראות שיבואו בפתח ספר זה יקראו אותו מתוך אותו ההווה, והספרים עדיין רחוקים מלהשפיע השפעה כה כבירה על מציאות כה נחושה ובטוחה בעצמה.

על כן מטרתנו באנתולוגיה זאת היתה "צנועה" יותר, "אופסימיסטית" יותר: ביקשנו ליצור אנתולוגיה עברית–ערבית דו–לשונית לפרוזה ושירה של כותבים צעירים, חלקם יהודים–ישראלים וחלקם מן המיעוט הפלסטיני בישראל, אשר תציג בפני קוראיה בשני הקהלים, העברי והערבי, מדגם של יוצרות, יוצרים ויצירות עכשווים, וכאשר הכל מצוי לפני הקוראים בשתי הלשונות. פרויקטים קודמים של תרגום היו, לרוב, חד–כיווניים (כלומר של תרגום מערבית לעברית בלבד, או מעברית לערבית), והתמקדו בדורות ותיקים בספרות (תרגום ביאליק לערבית, תרגום מחמוד דרוויש לעברית), ולא ביצירה העכשווית. אנו מקווים שהאנתולוגיה הנוכחית תהווה צעד קטן ביצירת קונטקסט משותף בין קהילות הכותבים והקוראים העכשוויים בעברית ובערבית בארץ – שתי קהילות החיות זו לצד זו אך לא מרבות לקרוא זו את זו, בשל מחסומי השפה ומחסומים אחרים.

אם לנסח זאת לרגע בכל זאת בלשון אופטימית, נאמר שביקשנו שהאנתולוגיה תהיה רגע של עתיד מדומיין, דו–לשוני לגמרי, עברי–ערבי, אינשאללה. אך זאת בלי לשכוח את דברי יהודה עמיחי על–פיהם אין אנו מדברים על שתי שפות, אלא למעשה על שלוש שפות: "והכל בשלוש שפות: עברית ערבית ומוות".

*

העבודה על האנתולוגיה היתה עבורנו פרוייקט מלמד, מאתגר ומרגש; אף–על–פי שאנחנו חתומים על עריכת האנתולוגיה, אנו יודעים כי היתה היא פרוייקט משותף לנו עם אנשים רבים מאוד, אשר אנו חשים מבורכים על כי זכינו להכירם ולעבוד איתם; אנו מודים מכל לבנו לכל הכותבים, משוררים וסופרים, אשר העניקו לנו את הזכות לקרוא ביצירותיהם ולבחור מתוכן שירים וסיפורים לאנתולוגיה; אנו מודים למתרגמים, מעברית לערבית ומערבית לעברית, אשר העניקו לכל הסיפורים והשירים לבוש חדש בשפה חדשה, והיו מוכנים לדון איתנו ארוכות במקומן של כל נקודה וכל מילה; המפגש איתם לימד אותנו הרבה על מה היא ספרות, ומה הם הקשרים העמוקים, כמו גם ההבדלים הניכרים, שבין ערבית לעברית: יותם בנשלום, גיא רון–גלבע, לאה גלזמן, גסאן ג'מאל, אלטייב ע'נאים, ג'מיל גנאים, ברוריה הורביץ, חנה עמית כוכבי, פארוק מואסי, סלמאן נאטור, אנואר סרחאן, אסעד עודה, נעים עריידי, רוז'ה תבור.

כן אנו מודים לכל הגופים אשר הצטרפו לסייע בהפיכתה של האנתולוגיה מחלום באספמיא לתוצאה מוגמרת ומודפסת: קרן ברכה, מרכז הספר והספריות בישראל – מפעל הספר הערבי, האגודה להבנה בין דתית, עמק שווה, כתר.

ולבסוף אנו מבקשים להודות זה לזה: העבודה המשותפת, ימים כלילות, על בחירת היצירות ועריכתן, כללה אי–הסכמות רבות ולא מעט דד–ליינים מלחיצים ככל שהתקרב סיום הפרוייקט, אך הבהירה לנו מה היא מסירות נפש לרעיון, והולידה הכרות עמוקה, דווקא מתוך המוטיבאציות השונות שהביאו כל אחד משלושתנו אל הרצון ליילד אנתולוגיה זאת, ולבסוף זכינו בחברות עמוקה לא פחות.

פרויקט דו לשוני לספרות עכשווית

يُعتبَر عمل التّرجمة باتّجاهين بين العربيّة والعبريّة في أيّامنا هذه، سواء أكان الحديث عن هذه الأنطولوجيا أو بشكل عام، عملًا "متشائلًا"، إنْ صحَّ لنا أن نستعير هذا المصطلح من عنوان رواية إميل حبيبي، "المتشائل"؛ إذ أنّ هذا العمل يتزاوج فيه الأمل مع اليأس.

في هذا الزّمن الّذي تدلّ فيه الكلمة على التّحوّل الثّقافيّ بين اللّغتين، تكُون هي نفسها "محسوم"- حاجزًا، حيث دخلت هذه الكلمة من العبريّة العسكريّة إلى العربيّة العامّيّة، وحتّى إلى الأدب الفلسطينيّ (مثلًا في كتاب عزمي بشارة "وَجْدٌ في بلاد الحواجز")، وقد حظيت هذه الكلمة بصيغة الجمع في العربيّة الدّقيقة الصّرفة، ولو كانت الكلمة عربيّة في أصلها وليست مستعارة، "محاسيم"، ما هو نفُعُ أن نترجِمَ الأدب بين اللّغتين؟

هل في هذا الوقت الرّاهن من النّزاع والصّراع، المستمرّ والمتراكم في قلب اللّغتين نفسيها، أُذُن مُتَفَرِّغة لِسَماع الشّعر والقصّة بلغة من اللّغتين العربيّة أو العبريّة؟ وفي الواقع، هل نطلب أن تتمّ قراءة هذه الأعمال المنشورة هنا كنصوص أدبيّة بحتة، بمعزل عن الصّراع القائم، وكأنّها نصوص كُتِبَت في أيسلندا أو إندونيسيا؟ أم أنّ الأدب يمكنه أن يعبّر عن شيء من هذا النّزاع والصّراع القائم، وعليه ينبغي أن تتمّ قراءة هذا الأدب من داخل هذا الصّراع واللّقاء المتخبّط بين اللّغتين؟!

بدأنا عملنا على هذه الأنطولوجيا، مختارات من الشّعر والنّثر العبريّ والعربيّ المعاصر، النّصّ الأصليّ وترجمته، انطلاقًا من تفكيرين متناقضين: نحن نكتب بلغتين متنازعتين منذ أجيال، والنّزاع بينهما يمتدّ من الواقع إلى اللّغة ومن اللّغة إلى الواقع بشكل شبه يوميّ؛ من ناحية أخرى، نحن نكتب بلغتين محبوكتين في ما بينهما ومرتبطتين منذ ولادتهما، ونحن نسمع اللّغتين في شوارعنا بشكل يوميّ تقريبًا، حتّى لو لم نكن نتقن كلّنا التّحدّث باللّغتين.

العبريّة والعربيّة أُختان من زمنٍ بعيد، منذ أن وُلِدت كلمات مثل "يد" (יד) و"رأس" (ראש) و"أنف" (אף) و"قلْب" (לב)، إضافة إلى أنّ الانتقال والتّحوّل بين اللّغتين قديم العهد. فعلى سبيل المثال، يذكُر الأدب العربيّ واحدًا مِنْ شعرائه الكلاسيكيّين من عصر الجاهليّة الّذي سبق الإسلام، هو الشّاعر اليهوديّ– العربيّ السّموأل بن عادياء (שמואל בן עדיה)، وقد غدا اسمه مثلًا يحتذى به للإخلاص بقولهم "أوْفى مِنَ السّموأل". كذلك يتمّ ذِكر أحد كبار الشّعراء اليهود مِنْ فترة الأندلس الذّهبيّة، "موشيه بن عزرا" (רבי משה אבן עזרא) وبكنيته العربيّة "أبو هارون"، في كتابه عن الشّعريّة، والّذي كتَبَه بالعربيّة– اليهوديّة، أي أنّه كتَبَه باللّغة العربيّة باستخدام الحروف العبريّة، وقد كتَبَه في مدح "المتكّلمين بالفصحى في اللّسانين– أي اللّغتين" ("אלמתכלמין אלפצחא באללסאנין")، وقصد بالطّبع هنا العربيّة والعبريّة، واقتبس بيت الشّعر: "لسان العَرب بين الألسنة كزمن الرّبيع بين الأزمنة"، وقد قال بشأن العربيّة: "فما أُلِّف وتُرجِم في ملّة مِنَ العلوم ما أُلِّف وتُرجِم في هذه الملّة بما وُهِبَتْ من سِعة اللّغة ورُزِقَتْ مِنْ فَضْل الخِطاب" ("פמא אולף ותרג'ם פי מלה מן אלעלום מא אלף ותרג'ם פי הד'ה אלמלה במא והבת מן סעה אללגה ורזקת מן פצ'ל אלכ'טאב").

نحن، المحرّرون الثّلاثة، نتكلّم العبريّة، لكنّها تمثّل لنا أشياء وأمورًا مختلفة: فهي تعتبر عند بعضنا لغة الدّين الّتي تحوّلت إلى لغة قوميّة، تَذْكُرُ وتُخفي جزءًا مِنَ العبريّة القديمة المستخدمة في الكنيس ولدى الجاليات اليهوديّة المختلفة، وفي العالم المسيحيّ والإسلاميّ؛ وعند بعضنا الآخَر هي لغة الدّولة والدّوائر الرّسميّة، وهي لغة الأماكن الّتي تدخّلت بشكل محبط في حياة جالياتنا، هي اللّغة الّتي تعلّمناها في المدرسة حتّى أنّها غَدَت بشكل متناقض وخادع لغة قريبة وحميمة من القراءة والكتابة والمحادثة داخل العبريّة وضدّها.

وللعربيّة جئنا كثلاثة محرّرين؛ فلسطينيّين، أشكناز وشرقيّين، من اتّجاهات مختلفة: عند بعضنا هي لغة الأمّ الّتي وصلت إلينا، لغة حميمة مُقرّبة ولغة الثّقافة الّتي تكافح مِنْ أجل مكانتها في الفضاء الإسرائيليّ الّذي يحاول تقليص مكانتها الرّمزيّة والحقيقيّة؛ ولبعضنا الآخَر هي لغة الأمّ الّتي لم تصل إلينا، إذ كان علينا محوها كي نتحوّل إلى إسرائيليّين جدد، لغة نخجل فيها في الشّارع وأحيانًا يكون هذا الخجل منها في داخل أنفسنا تمامًا بعد أن أصبحت في أعقاب الصّراع الإسرائيليّ– الفلسطينيّ تعتبر لغة العدوّ، لغة عادت إلينا بشكل متناقض من الصّراع والصّدام الإسرائيليّ– الفلسطينيّ العنيف؛ ولبعضنا العربيّة هي لغة الآخَر، ولم تكن من إرثنا وماضينا العائليّ، واللّقاء معها من خلال التّحرير والتّرجمة هو جانب من رغبتنا في الحوار مع هذا الآخَر، كي نسمع ما لا يُسمَع أحيانًا من خارج الأدب.

في هذه البلاد، في الأجيال الأخيرة، نشأ تقليدٌ مِنْ كتّاب وشعراء فلسطينيين يكتبون بالعبريّة، بدءًا مِنْ عطاالله منصور، مرورًا بأنطون شمّاس، نعيم عرايدي وسلْمان مصالحة ووصولًا إلى سيّد قشّوع وأيمن سكسك. في أيّامنا هذه، يكون العمل على كتابة نصّ أدبيّ بين اللّغتين العربيّة والعبريّة، والتّرجمة بينهما، هو وليد الواقع، لكنّ ذلك يدلّ أيضًا على قدرة الأدب في الإشارة إلى إمكانيّات أكثر تركيبًا مِنْ تلك الموجودة في الواقع. كذلك أيضًا في السّياق اليهوديّ– العربيّ، في بداية القرن العشرين، لَقَّبَ الكاتب اليهوديّ– العراقيّ أنور شاؤول نفسه في مؤلّفاته "ابن السّموأل" ليعبّر عن استمراريّة اليهود الّذين يكتبون بالعربيّة. في السّنوات الأخيرة توفّي في البلاد عدد من آخِر الكتّاب اليهود– العرب الكبار من القرن العشرين، الّذين كرّسوا حياتهم للثّقافة العربيّة، كالشّاعر إبراهيم عوفاديا والكاتبيْن: سمير نقّاش وإسحاق بار– موشيه. وقد عبّر موتهم عن مأساة التّاريخ اليهوديّ– العربيّ الطّويل في القرن العشرين، عندما أصبح هؤلاء كما أسماهم بروفيسور ساسون سوميخ، مؤلّفي "أدب بلا جمهور"، وعلى أثر الصّراع الإسرائيليّ– الفلسطينيّ لم يكن هناك الكثير من اليهود الّذين أرادوا (أو استطاعوا) قراءة أدب عربيّ من تأليف كتّاب يهود، كما نَدرَ وجود قرّاء عرب ممّن أرادوا قراءة أدب عربيّ مِنْ تأليف كتّاب يهود. وهكذا ظلّ هؤلاء الكتّاب اليهود– العرب خارج حدود القوميّة اليهوديّة وخارج حدود القوميّة العربيّة على حدّ سواء. وقد تغيّر هذا الوضع قليلًا، بالذّات بعد وفاتهم، فقد تمّ قبولهم بعد فوات الأوان في الأدب العراقيّ في أوساط مثّقفين عراقيّين مهاجرين وآخرين ممّن بقَوْا في موطنهم.

ليته كان بإمكاننا أن نكتب بتفاؤل، كما كتب الرّوائيّ المصريّ الكبير، الحائز على جائزة نوبل، نجيب محفوظ، في رسالته لبروفيسور ساسون سوميخ: "ولندعُ الله معًا… أن يعود شعْبانا إلى المعاشرة المثمرة كما كان الحال في ماضيهما الطّويل. فممّا لا شكّ فيه أن تعاونًا مثمرًا كان بين شعبيْنا في مدى الأعوام الطّويلة-  في العصور القديمة والوسطى والحديثة. وأنّ أيام الخصام كانت قصيرة وقليلة. غير أنّنا عنينا بتسجيل لحظات الخصام  أكثر بمائة مرّة من تسجيل أجيال الصّداقة والتّعاون". ليتنا استطعنا أن نكتب عن إيماننا بأهمّيّة التّرجمة كجسر يربط بين الشّعبيْن، كما ذكر عامي إلعاد– بوسكيلا في الأنطولوجيا الّتي قام بتحريرها "حذاء دون كَعْب".

فكّرنا أيضًا في فكرة محمود درويش الّتي تناولها في ديوانه "حالة حصار"، إذ يقول: "سيمتدُّ هذا الحصارُ إلى أن نعلِّم أَعداءنا نماذجَ مِنْ شِعْرنا الجاهليّ"، هنا هو يعتبر أنّ الشّعر العربيّ وقد يكون العبريّ أيضًا، إنْ تعلَّمَه ودرَسَه الطّرف الآخَر من الصّراع، فإنّ ذلك سيساهم في إنهاء الحصار وتغيير ما في قلوب الأعداء الّذين سيتحوّلون إلى أعداء من الماضي. كذلك أُلْهِمْنا من مؤلّف التّسابيح الدّينيّة دافيد بوزغلو، الّذي عاش في المغرب العربيّ وإسرائيل في القرن العشرين، وكتب في كلّ من اللّغات العبريّة، الآراميّة والعربيّة المغربيّة، وهكذا مثلًا كتب في تسبيح الميمونة عن الشّراكة اليهوديّة–المسلمة في أيّام العيد في المغرب: "هناك يسهر اليهود والعرب سويًّا/ وتسعد قلوبهم بالغناء والعزف/ حيث لبست اليهوديّة الزّيّ العربيّ/ والرّجل مع العباءة وبخور المرّ واللّبان/ لا يُميّز اليهودي عن أخيه العربيّ/ سواءً مدنيًّا كان أو قرويًّا فإنّ مزاجهما رائق" ("שָׁמָּה עִבְרִים וַעֲרָבִים יַחְדָּו כֻּלָּם מְסֻבִּים / וְאֶת לִבָּם מְטִיבִים עִם כְּלֵי שִׁיר וּנְגִינָה / וְלָבְשָׁה הָעִבְרִיָּה תִלְבֹּשֶׁת עַרְבִיָּה / וְגֶבֶר עִם אַדְרָעִיָּא וּקְטֹרֶת מֹר וּלְבוֹנָה / וְלֹא נִכָּר הָעִבְרִי לִפְנֵי אָחִיו הַהֲגָרִי / אִם עִירוֹנִי אוֹ כַּפְרִי רוּחַ כֻּלָם נְכוֹנָה").

ليتنا نستطيع الادّعاء بأنّ هذه الأنطولوجيا المشتركة، عبرية– عربيّة، نص أصليّ– ترجمة، شعر– نثر، فلسطينيّة– يهوديّة، هي بديل "للصّداقة والشّراكة"، أو استمرار مباشر للماضي الطّويل نفسه من "الحياة والعيش معًا" الّتي يتحدّث عنها نجيب محفوظ. ليتنا نستطيع القول، مثل درويش، إنّ معرفة الشّعر ستقرِّب تقلُّب القلوب للإيجاب حتمًا، وإنّ عملنا في التّرجمة هو جزء من هذه اللّحظة. ليتنا نستطيع أن نرى مثل دافيد بوزاغلو، لحظة الأغنية، المكتوبة والمغنّاة، كلحظة عيد من الشّراكة وتبديد الفروقات "فيها مزاج الجميع رائق". ولكنّنا نعلم بأنّ أقوالنا تُكتَب مِنَ الحاضر المستمرّ للنّزاع وللصّراع، للسَّلب، للعُنف وللعُنصُرية، وبأنّ العيون القارئة الّتي ستطلّ بدءًا من افتتاحيّة هذا الكتاب سوف تقرأ ما فيه من الحاضر نفسه، والكتب ما زالت أبعد من أن تؤثّر بشكل كبير على واقع واثق الخطوة بما هو عليه وعنيد.

وممّا تَقّدّم، فإنّ هدفنا في هذه الأنطولوجيّا كان أكثر "تواضعًا"، "متشائلًا" أكثر: إذ أردنا أن ننتِجَ أنطولوجيا عبريّة– عربيّة ثنائيّة اللّغة لنصوص نثريّة وشعريّة لمؤلّفين شباب، يهود– إسرائيليّين وعرب– مِنَ الأقلّيّة الفلسطينيّة في إسرائيل، هذه الأنطولوجيا نقدّمها لجمهور القرّاء باللّغتين، وهي تَعرِض عيّنة مِنَ الكاتبات والكتّاب والأعمال الأدبيّة المعاصرة باللّغتين. هذا وكانت مشاريع التّرجمة السّابقة، غالبًا، باتّجاه واحد (أي ترجمة مِنَ العربيّة إلى العبريّة فقط، أو مِنَ العبريّة إلى العربيّة)، وتمركزت في الأجيال السّابقة في الأدب (ترجمة بياليك للعربيّة، ترجمة محمود درويش للعبريّة)، وأهملت الأدب المعاصر.

كلّنا أملٌ بأن تشكّل هذه الأنطولوجيا خطوة صغيرة في بناء سياق مشترك بين فئتيِّ المؤلّفِين باللّغتين والقرّاء المعاصرين بالعبريّة والعربيّة في هذه البلاد– هذان المجتمعان اليهوديّ والعربيّ في البلاد يعيشان جنبًا إلى جنب، لكن لا يقرأ المجتمع الواحد عن المجتمع الآخَر الكثير، بسبب حواجز اللّغة وحواجز أخرى.

إنْ صُغْنا للحظة الموضوع بنظرة أكثر تفاؤلًا، فإنّه يمكننا القول بأنّنا أردنا أن تكون الأنطولوجيا عبارة عن لحظة مِنَ المستقبل المتخيَّل، مستقبل ثنائيّ اللّغة، عبريّ– عربيّ إنْ شاء الله. لكنْ علينا ألّا ننسى قول يهودا عميحاي بأنّنا لا نتحدّث عن لغتين، إنّما عمليًّا عن ثلاث لغات: "وكلّ شيء بثلاث لغات: العبريّة، العربيّة والموت" ("והכל בשלוש שפות: עברית ערבית ומוות").

*

كان العمل على الأنطولوجيا بمثابة مشروع تعليميّ وتعلّميّ، مؤثّر ومليء بالتّحدّي؛ وعلى الرّغم مِنْ أنّ أسماءنا وّضِعَت كمحرّرين لهذه الأنطولوجيا، إلّا أننا على يقين بأنّ هذا المشروع كان مشروعًا مشترَكًا للكثير الكثير من الأفراد الّذين غمرونا بشعور كوننا محظوظين بالتّعرّف إليهم والعمل معهم؛ نودّ أن نتقدّم هنا بالشّكر الجزيل والامتنان لكلّ الكتّاب والشّعراء الّذين فتحوا دفاترهم أمامنا كي نقرأ ما كتبوا مِنْ أعمال أدبيّة، وسمحوا لنا بانتقاء القصائد والقصص للأنطولوجيا؛ ونودّ أن نُعْرِبَ عن شكرنا العميق للمترْجِمين مِنَ العربيّة إلى العبريّة ومن العبريّة إلى العربيّة، الّذين أضافوا لكلّ القصص والقصائد حلّةً جديدة بلغة جديدة، وكانوا جاهزين برحابة صدرهم للحوار والنّقاش الطّويل والمنهك معنا حول كلّ قضيّة وحول كلّ كلمة. وقد استفدنا وتعلّمنا الكثير منهم عن الأدب، وعن السّياقات العميقة للأدب، وكذلك عن المميزات الواضحة بين العربيّة والعبريّة: يوتام بنشالوم، غاي رون– غلبوع، ليئة جلازمان، غسّان جمّال، الطّيّب غنايم، جميل غناي، بروريا هورفيتس، د. حانّة عميت-كوخافي، فاروق مواسي، سلْمان ناطور، أنْوار سَرحان، أسعد عودة، نعيم عرايدي، روجيه طابور.

كما نشكر كلّ المؤسسات الّتي انضمّت وعملت على تحويل الأنطولوجيا مِنْ حلم بعيد المنال إلى واقعٍ ملموس لمختارات أدبيّة تُطبَع وتُنشَر: كيرن براخا، مركز الكِتاب والمكتبات في إسرائيل– مشروع الكتاب العربيّ، المؤسّسة للتّفاهم بين الدّيانات، "عُمق شبِيه"، "كيتِر".

في الختام، نشكر نحن المحرّرون بعضنا البعض: على العمل المشترك والدّؤوب في اختيار النّصوص وتحريرها، وما تخلّله هذا العمل من خلافات عديدة في الرّأي، وضغوطات ومتطلّبات لها علاقة بتحديد الوقت والالتزام بالمواعيد الّتي ازدادت مع اقتراب الموعد المحدّد للانتهاء من العمل على الأنطولوجيا، إلّا أنّ هذه الالتزامات كلّها أوضَحَت لنا معنى الالتزام الشّخصيّ لفكرة ما، وأنّ هذه الفكرة قد خلقت فينا الإدراك العميق لأهمّيّة اختلاف الدّوافع عند ثلاثتنا والّتي حفّزت رغبتنا على إنتاج هذا العمل، والّذي كان له الفضل في نهاية المطاف إلى بلورة صداقة وطيدة بيننا نحن الثّلاثة.

مشروع ثنائي اللغة للأدب المعاصر

"שתיים: יצירה עברית וערבית צעירה ועכשווית"

أدب عربي وعبري شاب ومعاصر

עורכים: תאמר מסלאחה, תמר וייס-גבאי, אלמוג בהר

تحرير: تامر مصالحة، تمار فايس -غباي، ألموج بيهار

440 עמ'

לרכישת הספר

פורסם במקור ב"העוקץ"

ביקורת על האנתולוגיה בידיעות אחרונות

ביקורת על האנתולוגיה בהארץ

כתבה על האנתולוגיה  בכתב-העת הספרותי "אח'באר אלאדב" (חדשות הספרות), במצרים, שכתב הסופר והמתרגם מעברית נאאל א-טוח'י

ראיון במעריב על האנתולוגיה

ראיון בידיעות אחרונות עם תאמר מסאלחה על האנתולוגיה

יצירות מתוך האנתולוגיה באתר וואלה

יצירות מתוך האנתולוגיה באתר ויינט

רשימה של תמר וייס על האנתולגיה באתר "הרפובליקה הספרותית"

ראיון עם תמר וייס על האנתולוגיה באתר "קורא בספרים"

ומה שכתבתי על האנתולוגיה עם צאתה

על האנתולוגיה באתר אל-מוניטור / וגם באנגלית

הסיפור "וייט כריסמס?" של תמארה נאסר באתר העוקץ

הסיפור "זה קרה בחיפה" לרשיד אגבאריה באתר "שיחה מקומית"

ביקורת של עמיר סגל על האנתולוגיה בעיתון "קו למושב" ב-25.12.2014, עמ' 12