הקדמתו של נאאל אלטוח'י לתרגומו לרומן שלי, "צ'חלה וחזקל", שראה אור בחודש ינואר במצרים בהוצאת "אלכותוב ח'אן" – את ההקדמה תרגם מערבית לעברית תאמר מסאלחה, והיא פורסמה היום באתר שיחה מקומית,
في عجينة ضخمة يسبك ألموج بيهار حكاية حزقيل، الملازم للحاخام والذي يحاول كتابة الشعر وهو يتذكر ماضي آبائه البغدادي ولغتهم. من بغداد إلى القدس تنمو حكاية عن اللغة والدين وكتابة الشعر، عن حزقيل وراحيل والحكيم وأمه جورﭽيا.
כבצק אדיר ממדים לש אלמוג בהר את סיפור חזקל, תלמיד החכם אשר מתחיל לנסות לכתוב שירה כשהוא נזכר בעבר אבותיו הבגדאדים ובלשונם. מבגדאד לירושלים צומח לו סיפור על השפה והדת וכתיבת השירה, סיפור על חזקל ורחל והחכם ואמו גורג'יה.
على مدار صفحات الرواية، يسعى الأبطال لتذكر العربية، قبل هجرة آبائهم لإسرائيل.
מעל דפיו של הרומן מבקשים הגיבורים להיזכר בערבית שהיתה שגורה על לשון הוריהם ערב הגירתם לישראל.
التذكر هنا فعل لرأب الصدع بصدع آخر. يقول صديق البطل: " منذ مائة سنة نتمزق بين العرب غير اليهود وبين اليهود غير العرب". هذا التمزق ليس سهلاً، هو تمزق بين لغتين وثقافتين، هو تمزق الراحلين من المنفى إلى المنفى. "ليس منفى الألفين وخمسمائة عام كمنفى السبعين عاماً"، تقول جورﭽيا.
ההיזכרות כאן היא מעשה המבקש לאחות את הקרע בעזרת קרע אחר. אומר חבר הגיבור: "כבר מאה שנים אנחנו נקרעים בין הערבים הלא יהודים לבין היהודים הלא ערבים, לא יודעים במי לבחור ושניהם זונחים אותנו, ועלינו לומר אלו אחינו ואלו אחינו, ואם אחד מהם מכריח אותנו לבחור רק באח אחד נבחר בשני".
הקרע הזה לא קל, הוא היקרעות בין שתי שפות ושתי תרבויות, והוא היקרעותם של היוצאים מגלות לגלות. אומרת גורג'יה: "לא כגלות שבעים השנים גלות אלפיים חמש מאות שנים, אנחנו נותרים גולה אם לא נקבעת בבל בגופה של ארץ ישראל".
ولكل بطل من أبطال الرواية اسمان، اسم عبري واسم عراقي عربي.
ולכל גיבור מגיבורי הרומן שני שמות, שם עברי ושם ערבי-עיראקי.
حزقيل أو حسقيل، هو النطق العراقي للاسم العبري "يحزقئيل"، ويعني: الرب يقوّي.
חזקל או חסקל שהוא הגרסא העיראקית לשם העברי יחזקאל, שמשמעו יחזק האל.
راحيل، نطق العراقيون اسمها كـ"كحلة"، ثم أصبح على لسان بعضهم "تشحلة".
את השם רחל ביטאו העיראקים כ"כחלה", ואז הוא הפך על לשון חלקם ל"צ'חלה".
الحكيم عوﭬاديا، ويعني اسمه "يعبد يهوة"، وترجمه العراقيون إلى عبد الله، وسمي عوﭭاديا على اسم جده الحكيم عبد الله القادم من بغداد، كما ينادّى هو نفسه بعبد الله أحياناً.
החכם עובדיה, שמשמעות שמו עובד האל, ותרגמו אותו העיראקים לשם עבדאללה, נקרא עובדיה על שם סבו החכם עבדאללה שבא מבגדאד, ונקרא בעצמו לעיתים בשם עבדאללה.
تقـﭭاه، أم حزقيل، وتعني "أمل" بالعربية، وتُنادى بأمل.
תקווה, אמו של חזקל, ומשמעות שמה أمل ("אמל") בערבית, והיא נקראת אמל.
إلياهو، أبو حزقيل، وينطقه العراقيون "لياهو".
אליהו, אבי חזקל, ומבטאים העיראקים שם זה כ"ליהו".
إسماعيل، الأخ المسلم حزقيل، له عدة أسام آخرى، يشمعئيل، بحسب النطق العبري، وعبد الله، على اسم الحكيم.
אסמאעיל, אחיו המוסלמי של חזקל, שלו גם שמות נוספים, ישמעאל, במבטא עברי, ועבדאללה, על שם החכם.
ومثلما يسعى الأبطال لتذكر لغتهم القديمة، العربية اليهودية في بغداد، ينشغل حزقيل أيضاً بالصمت، لاستعادة لغة الرب، قبل أن تتحطم الأواني المقدسة ومن شرر تحطمها يُخلق العالم، بحسب القبالاه اليهودية. تشكو راحيل زوجته من صمت حزقيل، غير القادر على الكلام، أية زيجة هذه التي تزوجتها؟ ينتظران عشاء ليلة الفصح، ينتظران مولودة جديدة، وفي هذا الانتظار يتعرف حزقيل على الشعر، على أخيه المسلم، على صديقه النشط السياسي، وعلى جارته المولدوﭬية. يعرف حزقيل حياة أخرى خارج حياة الكنيس، ويحاول التوفيق بين السماء والأرض، بين الداخل والخارج، بين الصمت والكلام.
וכמו שגיבורי הרומן מנסים להיזכר בשפתם הישנה, הערבית-היהודית של בגדאד, עסוק חזקל גם בשתיקה, במטרה לשחזר את שפת ריבון העולם, לפני שנשברו הכלים הקדושים ומן הניצוצות שהתפזרו נברא העולם, כפי שמסופר על פי הקבלה היהודית. רחל, אשתו של חזקל, מתלוננת על שתיקתו, על חוסר יכולתו לדבר, אילו נישואין אלו שנפלו בחלקה? הם מצפים לארוחת ליל הסדר, הם מצפים לתינוקת חדשה שתיוולד להם, ובציפייה זו מתוודע חזקל לשירה, לאחיו המוסלמי, לחברו הפעיל הפוליטי, ולשכנתו המולדבית. חזקל מתחיל להכיר חיים אחרים, מחוץ לחיי בית הכנסת, ומנסה ליישב בין השמים והארץ, בין הפנים לחוץ, בין השתיקה והדיבור.
***
بموازاة النص الأصلي، فالترجمة من العبرية إلى العربية، هي أيضاً عملية تذكر غامضة لتاريخ العربية. مثل عملية التذكر التي يمر بها حزقيل وتشحلة والحكيم لبغداد وللغة العربية، هكذا يمر المترجم بنفس العملية في الاتجاه المعاكس.
במקביל לטקסט המקורי, גם התרגום מעברית לערבית הוא מעין תהליך זיכרון מעורפל של ההיסטוריה הערבית. תהליך זה דומה לעבודת הזיכרון שעוברת על חזקל וצ'חלה והחכם בניסיונם להיזכר בבגדאד ובשפה הערבית, וכך גם המתרגם בעצמו עובר בזמן העבודה על הספר את התהליך עצמו אם כי בכיוון ההפוך.
كان السؤال أثناء الترجمة، كيف يمكن نقل مستويات اللغة المتعددة في النص إلى العربية. كيف يمكن نقل تشبيك الكلام اليومي بالكلام المقدس، ونقل الفصول عن اللغة ونقل خلطة اللغات التي استعملها الكاتب.
השאלה במהלך התרגום הייתה, איך אפשר להעביר את שכבות השפה הרבות שבטקסט לערבית. איך אפשר להעביר את אריגת הדיבור היומי בדיבור המקודש, ולהעביר את חלקי השפה השונים, ואת ערבוב השפות שמשתמש בהם הסופר.
اعتمدت كثيراً على الترجمة البيروتية للكتاب المقدس، وهذا فيما يخص الجمل والآيات المأخوذة من المقرا (كتاب اليهود المقدس، ويضم التوراة والأنبياء والكتابات)، مع تغيير ما يلزم لمراعاة إيقاع النص أو لمواكبة التغييرات التي أدخلها الكاتب نفسه على الكلام المقدس. أما فيما يخص ترجمة العبارات المأخوذة من التلمود والأناشيد الدينية فقد اعتمدت على ترجمتي أنا للنص. وحرصت على تشكيل أغلب الجمل المأخوذة من الكلام المقدس، لتبيان الفارق بينها وبين الكلام اليومي.
בתרגומי הסתמכתי רבות על התרגום הביירותי של התנ"ך, וזה בכל מה שקשור במונחים ופסוקים בספר הלקוחים מן התורה, הנביאים והכתובים (ספר הקודש של היהודים המכיל את ספר התורה, הנביאים והכתובים). ולעיתים תוך שינוי שיש לקחת בחשבון לצורך המקצב של הטקסט, או בשל שינויים שהוכנסו על ידי הסופר עצמו במילים הקדושות מספרי הקודש. באשר לתרגום של ביטויים הלקוחים מהתלמוד ומהפיוטים הדתיים, היה עלי להסתמך על התרגום שלי. והקפדתי על ניקוד מרבית המשפטים הלקוחים מהטקסטים הקדושים, כדי להראות את ההבדל ביניהם לבין הדיבור היומיומי.
كما ساعدني التشابه الكبير من ناحية الجذور بين العربية والعبرية على الالتزام بالترجمة الحرفية في الغالب. من هنا جاءت المحاولة للوصول للأصول المشتركة للكلمات، ومن هنا كان اختيار كلمة "الحكيم" كترجمة لـ"الحاخام"، للعودة بالكلمة إلى معنييها المزدوجين في العبرية، صاحب الحكمة وصاحب المنصب الديني. أفاد هذا أيضاً في مجاراة اللعبة اللغوية التي لعبها الكاتب بالمراوحة بين الحكمة وبين الحاخامية. ترجمة "الحاخام" ترجمة حرفية وليس مجرد النقل الصوتي للحروف ساعدت أيضاً على حرية الاشتقاق من الكلمة. وأما كلمة "ربّي"، فتحمل معنيين، الأول هو الحاخام أيضاً، والثاني هو السيد، في المعنى الأول استعملت كلمة "ربي" كما هي، أما في الثاني استعملت كلمة "سيدنا".
וסייע לי רבות הדמיון הרב בין השורשים בעברית ובערבית בניסיוני להקפיד על תרגום מדויק. מכאן נבע הניסיון להגיע למקורות המשותפים למילים, ומכאן נבעה הבחירה במילה "الحكيم" (אלחכים, בערבית משמעו בעיקר פילוסוף, רופא או חכם) כתרגום למילה "חכם" (במשמעות רב), ולא להשתמש בתעתיק המקובל בערבית, "الحاخام" (אלחאח'אם), וזאת בכדי לחזור למילה בערבית התואמת למילה העברית של חכם כאיש בעל החוכמה ובעל המעמד הדתי. טכניקה זו עזרה גם לשמור על אותו משחק לשוני בעברית שאפשר לסופר לשמר את שתי המשמעויות של החוכמה, קרי עצם החוכמה והיות החכם משמש בתפקיד רבני. התרגום "الحاخام" (אלחאח'אם) הוא תרגום מילולי-פונטי של צלילי המילה המקורית. המילה "רבי" נושאת בעברית שתי משמעויות, הראשונה היא החכם, הרב, והשני היא האדון, או מר, ולכן השתמשתי לעיתים בתרגום, במובן השני, במילה הערבית "סידונא" (سيدنا).
و"إسرائيل" بمعنييها، دولة إسرائيل حسب المعنى الحديث، وعموم اليهود حسب المعنى الفقهي والتشريعي، واستعنت في الثانية بالوصف القرآني "بنو إسرائيل"، لأشير إلى المفهوم.
ולמילה "ישראל" שני מובנים, ישראל במובנה המודרני תרגמתי כמדינת ישראל, ואילו בפן היהודי של המשמעות ההלכתית, השתמשתי בכינוי הקוראני "بنو إسرائيل" ("בנו אסראאיל", בני ישראל).
أما "الكنيس"، وتُجمع "كُنُس"، فكانت ترجمة أفضل من "معبد"، لتعبير "بيت هاكنِيست".
והשתמשתי ב"الكنيس" (אלכניס) וברבים "كُنُس" (כונוס) לתרגום "בית-הכנסת", ולא ב"معبد" (מעבד), קרי בית תפילה במובן הכללי או מקום לעבודת האל.
ولكن الترجمة كانت في بعض المواضع أيضاً ترجمة شارحة، من هنا مثلاً جاءت ترجمة كلمة "سيدور" إلى "كتاب الصلوات"، وترجمة "بيت مدراش"، إلى "المدرسة الدينية". وترجمة "ﭙيوطيم"، إلى "أناشيد دينية"، وترجمة "ﭙسوقيم"، وتعني "جمل المقرا"، إلى "آيات".
אך לפעמים התרגום היה בחלק מהמקומות תרגום-מבאר או פרשני, למשל תרגום המילה העברית "סידור" ל"ספר התפילות" (كتاب الصلوات), ותרגום הביטוי העברי "בית-מדרש" ל"المدرسة الدينية" ("אלמדרסה אלדיניה", בית-הספר הדתי). ותרגום המילה "פיוטים" ל"שירים דתיים" (أناشيد دينية"), ותרגום המילה "פסוקים", שמשמעו משפטי המקרא, ל"آيات" ("אאיאת", המילה לפסוקי הקוראן).
وفي أحيان أخرى اضطررت لنقل الكلمة العبرية نقلاً صوتياً إذا لم يكن لها أي مقابل عربي، مثل "بر متسڤاه" و"تفيلين" و "مزوزة"، ووضعت هوامش للتعريف بها.
ופעמים אחרות נאלצתי לעביר את המילה העברית בצורה פונטית, כאשר לא היתה לה מקבילה ערבית, למשל "בר מצווה", ו"תפילין" ו"מזוזה", ואת ההסבר כתבתי בהערת שוליים.
وبالنسبة لترجمة "يروشالَيم"، وكانت موضوعاً للنقاش بيني وبين الكاتب، فقد اخترت استخدام كلمة "أورشليم"، في السياقات الدينية اليهودية، وكلمة "القدس" في السياقات اليومية الحياتية، و"أورشليم القدس" في السياقات التي تحتمل المعنيين.
ובאשר לתרגום השם "ירושלים", היה זה נושא לדיון ביני לבין הסופר, ובחרתי להשתמש בשם ירושלים (أورشليم) בהקשרים דתיים יהודיים, ובשם "אלקודס" (القدس) בהקשרים יומיומיים של החיים, ו"אורשלים אלקודס" (أورشليم القدس) בהקשרים המשלבים את שני המובנים.
أما شخصية الشاعر "مَتسليح"، فقد حرصت على ترجمة اسمه إلى العربية "ناجح"، وهو معنى الاسم، وذلك لأن الاسم يُستعمل في جميع المواضع في الرواية بمعنى الصفة.
לגבי דמותו של המשורר בשם "מצליח", הקפדתי לתרגמו לשם הערבי "נאגח" (ناجح), שנושא את אותה המשמעות, כיוון שבכל המקומות ברומן שבהם השם משמש כשם הדמות, הוא גם מהדהד את משמעות השם.
كانت أكثر الفصول تعقيداً في الكتاب من ناحية الترجمة، هي الفصول المتعلقة باختلافات النطق بين العراق وإسرائيل، بين اليهود القادمين من أصول شرقية والقادمين من أصول غربية، واخترت كلمات عربية لشرح اختلافات النطق الشائعة في العبرية المتحدَثة اليوم، مثل الخلط بين القاف والكاف، بين الحاء والخاء، بين العين والهمزة وغيرها.
הפרקים הכי מורכבים מבחינת תרגום בספר זה, קשורים להבדלים במבטא של העברית של יוצאי עיראק לזו של הישראלים, בין היהודים המזרחים לבין היהודים האשכנזים, ובחרתי במילים ערביות כדי להסביר את ההבדל בין המבטא הנפוץ בעברית היום למבטא היהודי-ערבי, כגון ההבדל בין האותיות ק"וף (ق) וכא"ף (ك), בין הח"ית (ح) לכ"ף הלא דגושה (خ), בין העי"ן (ع) לא"לף (ا) ועוד.
ولأن اللغة هاجس مركزي في الرواية، فقد قررت الاستعانة بحرفي الـ"ﭖ" والـ"ﭪ"، في الأسماء الواردة في الكتاب. أما بخصوص مشكلة حرف الجيم ذي النطقين المختلفين، فقد انحزت للنطق المصري، وفي حالة النطق العربي غير المصري اخترت استخدام حرف الـ"ﭺ"، مثلما في عبارة "كينج ﭽورﭺ" على سبيل المثال، لأن صوت الجيم المصري هو عينه صوت الجيم في سائر اللغات السامية، مثل العبرية والآرامية.
ובגלל שהשפה היא מהות מרכזית ברומן, החלטתי להשתמש באותיות המיוחדות, שאינן נהוגות בערבית רגילה, "ﭖ" (לסימון פ' דגושה) ו"ڤ" (לסימון ב' לא דגושה), לשמות הכלולים בספר. ובאשר לבעיית האות "ج" (ג'ים בעולם הערבי, אך מבוטאת כגים במצרים, כמו במבטא העברית והארמית), משמשת האות "ج" לתעתיק הג"ימל העברית (G), והאות המיוחדת "ﭺ" לצליל האות J באנגלית (כגון בשם "كينج ﭽورﭺ").
ورغم كون الكتاب مكتوباً بالعبرية، فلغات كثيرة تحدث بها اليهود تظهر مجاورة للعبرية في النص، مثل الأرامية والييدشية والروسية والعربية. التزمت بنقل الجمل المكتوبة بالييدشية والروسية نقلاً صوتياً إلى العربية، مع ترجمة الشرح الذي كتبه الكاتب لها، أما بخصوص الأرامية، وهي اللغة التي استعملها اليهود كثيراً في فقههم، وكتب بها الكثير من فقرات التلمود، فقد قمت بترجمتها إلى العربية، وبالنسبة للجمل والعبارات المكتوبة أصلاً بالعربية، وباللهجة العراقية بالأساس، فقد نقلتها كما هي مع وضع الكلام بخط مائل للتمييز بينها وبين سائر فقرات الكتاب المكتوبة في الأصل بالعبرية.
ולמרות שהספר כתוב בעברית, מדברות בו שפות יהודיות רבות הנכנסות לטקסט העברי, כגון הארמית והיידיש והרוסית והערבית. ניסיתי להעביר את המשפטים הכתובים ביידיש וברוסית באופן פונטי לערבית, עם תרגום המובן אשר מצוי בספר בעברית, אבל באשר לארמית, שהיא שפה שהשתמשו בה היהודים רבות בספרי ההלכה, וכתובות בה רבות ממסכתאות התלמוד, תרגמתי אותה לערבית. ובאשר למשפטים ולביטויים הכתובים במקור בערבית בספר, ובמיוחד בלהג העיראקי, תעתקתי אותם כפי שהם, ובכתב נטוי כדי שיבחין הקורא ביניהם לבין מה שנכתב בספר בעברית במקור.
***
يهدي الكاتب روايته إلى الإسرائيلي من أصل عراقي أستاذ الأدب العربي في جامعة تل أبيب ساسون سوميخ، كما يهديها إلى الربّي عوﭬاديا يوسف الذي توفى 2013، والذي تلوح إشارات عديدة على أن الكاتب استوحى منه شخصية الحكيم عوﭬاديا، وهو أحد أكثر الشخصيات إشكالية في الواقع، ففي السياق الإسرائيلي وقف ضد الثقافة الغربية الإشكنازية وحارب كثيراً من أجل الاعتراف بالثقافة العربية اليهودية، ومن جانب آخر كانت له تصريحات عنصرية كثيرة ضد العرب، منها تشبيهه لهم، بأنهم أفاع تنبغي إبادتها. واستوحى الكاتب منه خطوطاً عريضة ليخلق حكيمه الخاص، ابن الثقافتين العربية والعبرية، الحكيم عوﭬاديا ابن جوﭽيا بنت عبد الله.
הסופר מקדיש את הרומן "צ'חלה וחזקל" לשני ישראלים ממוצא עיראקי: ששון סומך, הפרופסור לספרות ערבית באוניברסיטת תל-אביב, והרב עובדיה יוסף, אשר נפטר בשנת 2013, ואשר שימש השראה לחלקים רבים בספר, ובעיקר לדמותו של חכם עובדיה. הרב עובדיה יוסף כמקור השראה הנו דמות מורכבת, שכן הרב עובדיה יוסף נודע, בקונטקסט הישראלי, במאבקו בהגמוניה התרבותית האשכנזית המערבית, בשעה שהוא נאבק רבות להכרה בתרבות הערבית-היהודית. מצד שני היו לו התבטאויות גזעניות רבות כנגד הערבים, ולמשל כשהצהיר שהם נחשים שיש לאבדם. דמותו של אותו רב שימשה לסופר קווי מתאר שמהם קיבל את השראתו ליצירת החכם או הרב המיוחד שלו בספר, רב שהוא בן לשתי תרבויות – העברית והערבית, זהו החכם עובדיה בן גורג'יה בת עבדאללה.
פורסם בעברית ב"שיחה מקומית" ב-10.2.2016
אייל שגיא ביזאוי בעיתון הארץ על פרסום התרגום לערבית
פרסומים בערבית על פרסום התרגום לערבית
לקריאת ארבעת הפרקים הראשונים של "צ'חלה וחזקל" בעברית
אלמוג בהר 
פרסם את זה מחדש ב-عودة الروح: روحٌ جديدة | רוח ג'דידהוהגיב:
על התרגום החדש לערבית לספרו של אלמוג בהר
פינגבאק: صدور الترجمة العربية لروايتي "تشحلة وحزقيل" / פורסם תרגום לערבית לרומן שלי "צ'חלה וחזקל" | אלמוג בהר
פינגבאק: صدور الترجمة العربية لروايتي "تشحلة وحزقيل" / פורסם תרגום לערבית לרומן שלי "צ'חלה וחזקל" | אלמוג בהר
פינגבאק: تشحلة وحزقيل / צ'חלה וחזקל / כתבות ורשימות בערבית | אלמוג בהר