ראיון ראשון שלי לעיתון עיראקי

ב-24.5.2016, התפרסם ראיון ראשון שלי בעיתון עיראקי, אל-עאלם, על תרגום הרומן "צ'חלה וחזקל" לערבית, על המקום של התרבות הערבית-היהודית ברומן ועל המקומות שבהם ארצה לבקר בבגדאד אם אגיע אליה מחר. המראיין: מאזן לטיף.

הראיון התפרסם בעברית באתר העוקץ:

1. נתחיל מן הרומן האחרון שלך "צ'חלה וחזקל", אשר פורסם לאחרונה, האם כתבת באווירה עיראקית?

– הרומן שלי "צ'חלה וחזקל" פורסם בעברית ב-2010, ובהוצאת אל-כותוב ח'אן בקהיר הוא פורסם בראשית 2016 בתרגומו של נאאל אלטוח'י. הסיפור הוא על זוג ירושלמי, בראשית נישואיהם, המצפים ללידה, שניהם ממשפחות יהודיות-בגדאדיות, צ'חלה יודעת קצת ערבית וחזקל פחות, ושניהם מנסים להיות חלק מקהילתו של חכם עובדיה/עבדאללה, אותה הוא מבקש ליצור, ולהחיות את המסורת היהודית-עיראקית. סוף הרומן מתרחש בליל הסדר, בקריאת ההגדה של פסח בערבית-יהודית-בגדאדית.

אז בשבילי כתיבת הרומן היתה חלק מחיפוש אחר המורשת העיראקית שלנו, ואחר המקומות של היהדות בתוך מורשת זאת, כמו קובצי סיפורים של רבנים וקובצי הלכה/שריעה, והמקומות שבהם היהדות פוגשת את הערביות, בשימוש בשפה הערבית ובתרבות הערבית, ספרות, מוזיקה וכו', ולעיתים הקשר שבין יהדות לאיסלאם.

2. בתקופה האחרונה הופיעו הרבה רומנים ומחקרים על יהודי עיראק, מה לדעתך הסיבה?

אני חושב שההתעניינות העכשווית בקהילה היהודית-עיראקית מגיעה מסיבות שונות: לאחר עשורים ארוכים של לאומיות עיקשת, אשר ניסתה לומר שלהיות יהודי ולהיות ערבי אלו שני דברים נפרדים לגמרי, והיהודים מהעולם הערבי אשר הגיעו לישראל היו צריכים להסתיר את זהותם הערבית, ולהשתיק את לשונם הערבית ואת מבטאם, חלקים מן הדור השלישי לערבים-היהודים בישראל חוזרים לשורשיהם, ולתרבות של סביהם וסבותיהם, אשר רבים מן ההורים שלנו לא העבירו: במוזיקה, בספרות, באוכל, ולעיתים גם בשפה ובזיכרון ההיסטורי, אז הם שבים וחוקרים ומחפשים בקהילותיהם, והם כותבים על כך אקדמית או ספרותית.

אני חושב שגם בעולם הערבי, אחרי שרוב הערבים-היהודים עזבו את מולדותיהם (יש עדיין קהילות משמעותיות במרוקו ובתוניסיה), הדורות המאוחרים יותר שואלים שאלות אשר אסור היה לשאול לפני 40 שנה ואפילו לפני 20 שנה: האם התרבות וההיסטוריה והזיכרון של הערבים-היהודים, ובאופן ספציפי של יהודי-עיראק, לא מהווה חלק מהתרבות ומהזיכרון הערביים הכלליים, והעיראקיים? מה היתה התרבות הזאת שפתאום נעלמה? איך היא יכולה לתרום לעולם הערבי?

ואנשים אפילו שואלים: מה קרה ליהודים "שלנו", ליהודים-הערבים, וספציפית ליהודי עיראק, אחרי שהם עזבו את מולדותיהם והגיעו לישראל (ואחרים לצרפת, לבריטניה, לארצות הברית ולמקומות אחרים)? האם הם עדיין חלק מן התרבות וההיסטוריה שלנו? איך התרבות שלהם השתנתה? איך הם זוכרים אותנו? איך הם התקבלו בישראל, ולמה הם דוכאו תרבותית, כלכלית ופוליטית?

וכך אתה רואה ספרים אשר מתפרסמים ברחבי העולם הערבי על הקהילות המקומיות (ההיסטוריות) הערביות-יהודיות, בתימן, בעיראק ובמצרים, אתה רואה תרגומים מעברית לערבית במצרים ועל-ידי פלסטינים, אתה רואה תנועה של סרטים דוקומנטריים, וכן את מועדון המימונה במרוקו.

השינויים הטכנולוגיים הופכים את הקשרים בין יהודים מהעולם הערבי בישראל לערבים בשאר העולם לפשוט יותר, התרבות חוצה את הגבולות עם האינטרנט, ובאופן ספציפי בעיקר דרך הפייסבוק ויוטיוב.

כמו כן, ההגירה הגדולה מהעולם הערבי לאירופה וארצות-הברית בשלושים או בארבעים השנים האחרונות, הופכת את הניסיון והחוויה היהודית של ההגירה והגלות מלפני 60 או 70 שנה לקרובה לחוויה מרכזית בתרבות הערבית העכשווית, ומסיבה זאת אני חושב שסמיר נקאש, לדוגמא, קודם כל נקרא על-ידי גולים ערבים באירופה, ורק מאוחר יותר כתיבתו התקבלה בעיראק עצמה.

בשבילנו בישראל השאלה על שייכותנו לתרבות הערבית היא גם שאלה על המקומיות שלה, לעיתים כחלק מפרוייקט להפוך את ישראל למדינה מזרח-תיכונית, אשר אינה מתנכרת לערביות ופונה אל אירופה, אלא מהווה חלק מן המרחב. על כן השאלה הזאת פוגשת את השאלה הפלסטינים ואת יחסנו לפלסטינים, והרצון להגיע איתם להסדר. בשביל אנשים בעיראק השאלה על הקהילה היהודית היא שאלה על העבר של עיראק בתוך הווה קשה ואלים ומפוצל, כאשר הזיכרון של רגע העזיבה של היהודים, או הזיכרון של נוכחותם קודם לכן, מסמלים את השלב שבו היתה תקווה ליצירתה של דמוקרטיה משותפת לכל העדות, תקווה אשר קרסה בתחילה אל שלטון הגנרלים, ולאחר מכן לכיבוש הזר ולפיצול הפנימי של עיראק, עד ימינו ועליית דאע"ש. כאשר מזכירים את היהודים בעיראק כיום אני חושב שגם מבקשים להזהיר מן הגורל של עדות נוספות בעיראק אשר עלולות להידחק ולהיות מגורשות אם המסגרת העיראקית הכוללת לא תלמד להכיל את כל המיעוטים.

3. האם יש קשר בין הסופרים היהודים הצעירים לבין הספרות והתרבות העיראקית?

אני חושב שחלק מן הכותבים היהודים-עיראקים נמצאים בקשר עם התרבות העיראקית והספרות העיראקית, לעיתים ישירות דרך הערבית, לעיתים דרך תרגומים, ולעיתים דרך ההשפעה של הדור הוותיק של הכותבים, כמו סמי מיכאל, שמעון בלס, ששון סומך, סמיר נקאש, אמירה הס, חביבה פדיה ועוד. ולפעמים דרך ההשפעה של החלק היהודי של התרבות העירקאית, מכלול תרבותי הכולל הלכה ופילוסופיה ופיוט אשר נכתב על ידי היהודים בעיראק בעברית, בארמית ובערבית-יהודית, מן התלמוד, דרך עבודתו של הרב סעדיה גאון במאה ה-10 בבגדאד, ויצירתה של הערבית-היהודית, ועד בין השאר הבן איש חי המפורסם, רבנו יוסף חיים, במאה ה-19 בבגדאד.

4. מהו הפרויקטים הבאים שלך?

בימים אלו פרסמתי קובץ שירים חדש, שלישי, "שירים לאסירי בתי-הסוהר", שבתוכו כלולים כמה שירים דו-לשוניים, בעברית ובערבית, וכן תרגומים שתרגמתי מן השירה הערבית, למשל לשיר "בגדאד" של ניזאר קבאני, ולשירים של המשורר הפלסטיני הצעיר מרואן מח'ול והמשוררת הפלסטינית הצעירה רימא אבו ג'אבר. על כריכת הספר מופיע צילום של רחוב אל-מותנבי בבגדאד. ובימים אלו אני גם מסיים לערוך ספר שירה יזידית עכשווית, שנכתבה בשנה וחצי האחרונה שבעקבות החורבן, ועידן בריר תרגם מערבית לעברית, והספר יפורסם במהדורה דו-לשונית, עברית וערבית יחד.

5. למה התרחקו רוב בני דורכם מן הכתיבה בשפה הערבית?

אמי נולדה בבגדאד בשם סמירה קחטאן, והגיעה לישראל בגיל חמש למעברה. היא המשיכה לדבר עם הוריה בערבית בישראל, עד שכשהיא היתה בת 10 מורה מבית-הספר שלה הגיעה אל הוריה הביתה וביקש מהם להפסיק לדבר איתה ערבית. הם לא הפסיקו, ערבית היתה לשונם, אבל היא הפסיקה לענות להם בערבית. כך שכאשר אני נולדתי סבי וסבתי דיברו ערבית, ואמי היתה עונה להם בעברית. שתי אחיותיה הגדולות יותר המשיכו לדבר ערבית. כאשר הייתי בן 17 סבתי הבגדאדית, בחצי השנה האחרונה לפני מותה, שכחה את העברית וחזרה לדבר רק ערבית. ורק אלו מאיתנו שידעו ערבית יכלו לדבר איתה. אז הבנתי שאובדן השפה לא היה תהליך טבעי שקורה בכל דור, או קורה בהגירה, אלא שהמדינה התערבה בתוך המשפחה וגרמה לנו לא להיות מסוגלים לדבר עם סבתנו לפני מותה. וכך מאוחר יותר הלכתי ללמוד ערבית. זה קשה, כמובן, ללמוד שפה חדשה בגיל מבוגר, וכמובן שלא למדתי ערבית-יהודית-בגדאדית, לשונה של סבתי, אלא ערבית ספרותית. אני חושב שעוד אנשים עברו תהליך דומה, גם של ההתרחקות מן הערבית בהתחלה, וגם של הניסיון, גם אם החלקי, לשוב אליה.

6. אם היית מגיע לבגדאד, מה הוא המקום הראשון שבו היית מבקר?

אם הייתי מגיע לבגדאד היום הייתי הולך לראות את בתי-הכנסת הישנים, את רחוב אל-מותנבי ואת רחוב הרון אל-רשיד, את נהר החדקל והגשרים החוצים אותו, שעליהם שמעתי סיפורים רבים, והייתי הולך לראות את חנויות הספרים, להכיר את התרבות העכשווית בבגדאד, וכן להופעות מוזיקה, כיוון שאני אוהב מאוד את המוזיקה העיראקית, גם הישנה, של סלימה פאשא ונאזם אל-ר'זאלי, וגם המאוחרת יותר, של פרידה ואנסמבל המקאם העיראקי, של מוניר בשיר, אלהאם אלמדפעי וכאזם אל-סאהר.

וכמובן שהייתי הולך לבתי-הקברות, לחפש את הקברים של אבותי.

ألموج بيهار: «تشحلة وحزقيل» تبحث في التراث العراقي

حاوره: مازن لطيف
بعد صدور روايته الجديدة "تشحلة وحزقيل" بنسختها العربية، يرى الروائي والشاعر الإسرائيلي ألموج بيهار أن كتابة هذه الرواية كان جزءا من البحث في تراثنا العراقي، والأماكن التي تكون في هذا التقليد يكون الجزء اليهودي منه (مثل الكتب وقصص الحاخامات والهالاكا/ الشريعة) مقابلا للأجزاء العربية (استخدام اللغة العربية والثقافة العربية والأدب والموسيقى وهكذا)، وأحيانا أيضا الرابطة بين اليهودية والإسلام.
ألموج بيهار، روائي وشاعر وناقد أدبي، ولد في العام 1978، من أصول عراقية، وحصل على المركز الأول بجائزة صحيفة هاآرتس، عام 2005، عن قصته القصيرة "أنا من اليهود" التي ترجمت ونشرت بمجلة الهلال المصرية عام 2006.
* نبدأ من روايتك الأخيرة "تشَحلة وحزقيل" الصادرة حديثاً، هل كتبت في أجواء عراقية؟
– روايتي "تشحلة وحزقيل" نشرت بالعبرية سنة 2010، وفي دار "كتب خانه" في القاهرة، مع ترجمة نائل الطوخي مطلع العام 2016. الرواية تدور حول زوجين في القدس، في السنة الأولى من زواجهما يتوقعان ولادة طفل. كلاهما جاء من عائلة بغدادية يهودية. تعرف جالا بعضا من اللغة العربية وأما حزقيل فمعرفته بها أقل، غير انهما يحاولان أن يكونا جزءا من المجتمع الذي يكونه الحاخام عوباديا- عبد الله، ويسعيان للحفاظ على تقاليد اليهود العراقيين، وفي الجزء الأخير من الرواية، وفي أمسية البساه، يقرآن الهاغادا باللغة العربية- اليهودية.
بالنسبة لي فإن كتابة هذه الرواية كان جزءا من البحث في تراثنا العراقي، والأماكن التي تكون في هذا التقليد يكون الجزء اليهودي منه (مثل الكتب وقصص الحاخامات والهالاكا/ الشريعة) مقابلا للأجزاء العربية (استخدام اللغة العربية والثقافة العربية والأدب والموسيقى وهكذا)، وأحيانا أيضا الرابطة بين اليهودية والإسلام.

* في الفترة الأخيرة ظهرت الكثير من الروايات والدراسات عن يهود العراق.. برأيك ما السبب؟
– أعتقد أن الاهتمام المعاصر بالمجتمع اليهودي العراقي ينطلق من أسباب متنوعة فمنذ عقود طويلة من تشدد مبدأ القومية القوي كانوا يحاولون القول بأن كون المرء يهوديا وكون المرء عربيا موقفين مختلفين تماما، وكان على يهود العالم العربي الذين جاؤوا إلى إسرائيل إخفاء هويتهم العربية والتوقف عن لغتهم العربية ولهجتهم المعتادة. وعلى كل حال فإن بعض أبناء الجيل الثالث من اليهود العرب في إسرائيل عادوا إلى جذورهم وثقافة أجدادهم (والتي كان آباؤهم يحاولون ولمرات كثيرة عدم نقلها إليهم)، سواء كانت الموسيقى أو الأدب، والأكلات، وأحيانا في اللغة والذاكرة التاريخية، ولذلك قام أبناء هذا الجيل بالبحث عن مجتمعاتهم، والكتابة عن ذلك أكاديميا أو في مجال الأدب وأعتقد أيضا أن الأجيال الجديدة في العالم العربي، وبعد أن ترك معظم اليهود العرب أوطانهم (لا تزال هناك جاليات كبيرة في المغرب وتونس)، بدأت بطرح الأسئلة التي كانت ممنوعة منذ 40 سنة وحتى 20 سنة، ومنها: أليست ثقافة وتاريخ وذاكرة اليهود العرب، وخاصة اليهود العراقيين، هي جزء من الثقافة العربية العامة وكذلك الثقافة والذاكرة العراقية؟ فماذا كانت هذه الثقافة، التي اختفت فجأة؟ وكيف يمكن لها أن تسهم في العالم العربي؟
والناس حتى يتساءلون: ما الذي حدث "ليهودنا"، اليهود العرب، وخصوصا اليهود العراقيين، بعد أن تركوا وطنهم وذهبوا إلى إسرائيل (وآخرون إلى فرنسا وبريطانيا والولايات المتحدة وغيرها)؟ فهل ما زالوا جزءا من ثقافتنا وتاريخنا؟ كيف تغيرت ثقافتهم؟ كيف يتذكروننا؟ كيف كانت معاملتهم في إسرائيل، ولماذا تعرضوا للتعسف والظلم ثقافيا واقتصاديا وسياسيا؟
وهكذا ترى انتشار العديد من الروايات في العالم العربي حول تاريخ المجتمعات اليهودية المحلية العربية، في اليمن والعراق ومصر، وترى ترجمات من العبرية إلى العربية في مصر ومن قبل الفلسطينيين، وهناك أفلام وثائقية تعرض، كما نرى نادي "ميمونا" في المغرب، كما أن التغيرات التكنولوجية جعلت الأمور أسهل، بالنسبة لحركة الثقافة وتجاوز الحدود، من خلال شبكة الإنترنت، ولا سيما اليوتيوب والفيس بوك. وأسهمت الهجرة الواسعة من العالم العربي إلى أوروبا والولايات المتحدة في السنوات الاربعين الماضية بجعل التجربة اليهودية في الهجرة والمنفى مماثلة للتجربة المركزية في الثقافة العربية، ولهذا السبب أنا أعتقد أن سمير نقاش، على سبيل المثال، كانت بداية الاطلاع على كتاباته للمرة الاولى من قبل المنفيين العرب في أوروبا، وبعد ذلك اصبحت كتاباته مقبولة في العراق نفسه.
* هل هناك تواصل من قبل الادباء اليهود الشباب وبين الادب والثقافة العراقية؟
– أعتقد أن بعض شباب الكتاب اليهود العراقيين على تواصل مع الثقافة والأدب العراقيين، وأحيانا مباشرة عبر اللغة العربية، وأحيانا من خلال الترجمة، وأحيانا أخرى عبر التأثر بالجيل القديم من الكتاب، مثل سامي ميخائيل، وشمعون بالاص، وساسون سوميخ، وسمير نقاش، وأميرة هيس، وهافيفة بيدايا وغيرهم، وأحيانا بواسطة تأثير الأجزاء اليهودية من التلمود في الثقافة العراقية، مما هو مكتوب بالعبرية والآرامية في العراق، كما في أعمال سعيد غاون في القرن العاشر مرورا بالشهير "بن عيش هاي"، والحاخام يوسف حاييم في القرن التاسع عشر بغداد، والشعر الديني والتقاليد الدينية.

* ما هي مشاريعك المقبلة؟
– نشرت مؤخرا مجموعتي الشعرية الثالثة وفيها قصائد باللغتين العبرية والعربية، وبعض القصائد قمت بترجمتها الى الشعر العربي، مثل قصيدة "بغداد" نزار قباني، وقصائد للشاعر الفلسطيني الشاب مروان ماخول، وعلى غلافها يمكن رؤية صورة شارع المتنبي في بغداد، ولدي كتاب تحليلي ايضا عن الشعر الايزيدي قبل سنة ونصف، وسوف ينشر باللغتين العبرية والعربية، والمترجم هو عيدان بارير.
* ما سبب ابتعاد الكثير من جيلكم في الكتابة باللغة العربية؟
– ولدت أمي في بغداد واسمها سميرة قحطان، وذهبت الى اسرائيل في مخيم مؤقت عندما كان عمرها خمس سنوات. وقد استمرت في التحدث مع والديها باللغة العربية في إسرائيل، وعندما أصبحت في العاشرة من عمرها توجهت معلمتها الكبيرة في السن من المدرسة إلى منزل العائلة وطلبت من الوالدين التوقف عن التحدث معها باللغة العربية. ولكنهم لم يتوقفوا، فالعربية كانت هي لغتهم، لكن والدتي توقفت عن إجابة المعلمات باللغة العربية. وبعدما ولدت كان أجدادي يتحدثون باللغة العربية، وكانت أمي تجيبهم باللغة العبرية. في حين أن  شقيقتيها الكبيرتين واصلتا التحدث باللغة العربية. وعندما كان عمري 17 سنة أصيبت جدتي التي كانت قد ولدت في بغداد بمرض الخرف، وخلال نصف السنة الأخيرة من حياتها نسيت العبرية في كلامها، وعادت إلى التحدث بالعربية فقط، وكنا نحن الذين نعرف العربية فقط يمكننا التحدث معها. وفيما بعد أدركت أن هذه ليس عملية طبيعية، غير ان الدولة كانت قد تغلغلت داخل الأسرة وجعلتنا غير قادرين على التحدث مع جدتنا قبل وفاتها. وهكذا، وفي وقت لاحق توجهت لدراسة اللغة العربية. وبطبيعة الحال من الصعب تعلم لغة جديدة وانت في سن متقدمة، ومن الطبيعي ايضا عدم تعلمك العربية باللهجة اليهودية البغدادية من جدتك.
وتوجه كثير من الناس للقيام بعملية تعلم مماثلة لكنها تبعد بعضهم عن العربية، وأحيانا تعود نسبيا اليها.

* لو وصلت الى بغداد ما هو أول مكان تزوره؟
– إذا ما عدت إلى بغداد اليوم فسوف أذهب لرؤية المعابد اليهودية القديمة، وشارع المتنبي وشارع الرشيد، وكذلك الوصول الى نهر دجلة، واجتياز الجسور العابرة للنهر، والتي سمعت الكثير من القصص حولها، وسوف أذهب إلى المكتبات، لرؤية الحياة الثقافية الحالية، والحفلات الموسيقية، وأنا أستمتع بالموسيقى العراقية إلى حد كبير، سواء الكلاسيكية منها مثل سليمة باشا وناظم الغزالي، أو الأكثر حداثة الآن مثل فريدة، ومنير بشير، وإلهام المدفعي وكاظم الساهر، ومن الطبيعي ايضا أن أذهب الى المقابر حيث يرقد أسلافي في قبورهم.