פורסם גם בערבית, ראו בקישור וכן בהמשך
בימים האחרונים מתקיים בפייסבוק דיון על זהות ערבית-יהודית ועל הערבים-היהודים (מומלץ לקרוא את מאמרה של ליטל לוי הסוקר את הנושא במשרק בדיונים בערבית מסוף המאה ה-19 עד המאה ה-20), ושוב זה קורה בעיקר בעברית, עם קצת אנגלית וצרפתית, וללא השפה הערבית, ההיסטוריה הערבית, התרבות הערבית וההגות הערבית.
רצף דיונים אלו התחילו באמן הסטנד-אפ יוסי צברי, עם המונולוג "תרשמירי" שהופיע בתוכניתו של נדב בורשטיין "חי בלילה" וזכה לאהדה ולהתנגדות, והניב תגובות רבות, בין השאר בסרטון הזה של אופיר טובול, ששודר גם הוא בתוכנית.
צברי קורא בשירו למירי רגב ערבייה, אף על פי שמשפחתה היתה דוברת חכיתיה, ספרדית-יהודית של צפון מרוקו, ולא סביר שזיהתה עצמה כערבייה מכיוון שהזהות הערבית קשורה בעבותות לשפה הערבית. טובול, בתורו, זיהה את עצם הזיהוי העצמי של צברי כערבי כניסיון לרצות מבט אשכנזי, וכרעיון שנולד בשנות התשעים בשמאל הרדיקלי, ללא היסטוריה. טובול משתעשע ברעיון שאולי צריך מעתה לקרוא לצברי לא יוסי אלא יוסוף, וכך מלעיג את המנהג שהיה מקובל בכל הקהילות היהודיות דוברות הערבית, לראות בשמות עבריים שיש להם מקבילה ערבית ישירה שמות זהים ובני חליפין על פי הקשר. טובול "מזכיר" לצברי שהוא יהודי, כאילו זה שכח, אף על פי שהוא אומר זאת במפורש בשירו (רק בערבית), ומציע כתחליף את הקטגוריה בן המקום, שהיא לא פחות בעייתית, כמו כל קטגוריית זהות אחרת, וודאי שאינה פשוטה ביחס לצאצאי המגרב ותימן בארץ.
כדי לדבר על המושג ערבי-יהודי (מומלץ לקרוא את דיונו של משה בהר על האפשרויות לזיהוי יהודי ערב בקטגוריות זהות שונות בזמנים שונים) ברצינות כדאי לבחון את משמעות המילה ערבי לא רק בעברית של ימינו או בצרפתית קולוניאלית, אלא בערבית ובאופן שבו השתנתה המילה עם הולדת האיסלאם, ושוב מסוף המאה ה-19 עד אמצע המאה העשרים, וכן מאז ועד ימינו, כמו גם על ההבדלים בתפיסתה בין המגרב, המשרק ותימן. בכוחו של בירור כזה להסביר מדוע חלק מיהודי עיראק, סוריה, לבנון ומצרים אכן כינו את עצמם ערבים לפני שעזבו את ארצותיהם, ומדוע רוב יהודי המגרב ותימן לא כינו את עצמם ערבים לפני העזיבה. הדיון בגבולות העברית ללא הערבית מטשטש את הסיבות וההבדלים, כך שנעלמת ממנו, למשל, העובדה שגם מוסלמי במרוקו או בתוניסיה לא קרא לעצמו בראשית המאה העשרים 'ערבי', אף על פי שאנחנו לעיתים נקרא לו בלשוננו ערבי ולא נתנצל על כך, כשם שנקרא ערבים לבני דור שני ושלישי של מוסלמים מן העולם הערבי שהיגרו לאירופה ולאמריקה, גם כשאשר אין הם יודעים את הערבית על בוריה, בדומה לרוב צאצאי היהודים מן העולם הערבי בישראל כיום.
הקטגוריה ערבים-יהודים (כדאי לקרוא את מאמרו המכונן של חזי מחלב על שאלת הזהות, והזהות הערבית-היהודית) היא ודאי דבר קיים במשרק – המזרח הערבי – מסוף המאה ה-19, ולכן יהודים עיראקים, סורים, לבנונים ומצרים השתמשו בה גם בארץ, הרבה לפני שנות התשעים ולפני השיח המזרחי הרדיקלי החדש. בהקשר הזה כדאי לפחות לחזור אחורה לשמעון בלס, ששון סומך, סמיר נקאש, אנוואר שאול ואלה שוחט כדי לדבר על כך. לעומת זאת רוב יהודי המגרב – המערב הערבי – עזבו את ארצותיהם לפני שמוסלמים עירוניים דוברי ערבית החלו לכנות עצמם ערבים, כך שהם אכן מבחינה היסטורית כמעט ולא קראו לעצמם ערבים-יהודים. אפשר, אם כן, להתנגד לכפיית הקטגוריה המשרקית בעיקרה, ערבים-יהודים, על המגרב ותימן, אבל לא הגיוני לעשות את ההפך הגמור, ולכפות את היעדר הקטגוריה, כפי שהיה במרוקו עד עזיבת היהודים, על המשרק.
לפני האיסלאם, ערבים היו יושבי חצי האי ערב, ואז ודאי שהיו יהודים-ערבים, וזה מופיע בגמרא ובכל המקורות הערביים (בין השאר ביחס למשוררי הג'אהליה היהודים-ערבים, כגון א-סמואל אבן עדאיא). לאחר האיסלאם, ערבים היו יושבי חצי האי ומי שיצאו ממנו והבדווים, ואז יהודים דוברי ערבית נקראים מוסתערבים, כמו נוצרים דוברי ערבית, עם מקרים ספורים, בעיקר באנדלוס, של יהודים שקוראים לעצמם ערבים. עד סוף המאה ה-19, ערבים היתה קטגוריה אתנית של בדווים ויושבי חצי האי ערב, וגם מוסלמים בערים הגדולות במשרק ובמגרב נקראים מוסלמים ולא ערבים, אבל לצד זאת גם יהודים הזדהו עם אידיאל העורובא – הערביות, כתרבות ומורשת. מסוף המאה ה-19, בהשפעת תנועת התחייה הערבית, הנהצ'ה (النهضة), הערביות הפכה בהדרגה להגדרה לשונית ולאומית חדשה, שבתוכה נכללים יהודים ונוצרים, וזה השפיע עד 1948 בעיקר במשרק.
עם העלייה של גמאל עבד אל-נאצר במצרים, רעיון הזהות הערבית הלאומית המשותפת לכל דוברי הערבית השפיע על כל העולם הערבי, אבל בשלב הזה כבר רוב יהודי תימן עזבו, ויהודי המגרב היו בדרך החוצה (ובאלג'יריה כבר הפכו דורות ארוכים קודם לכן, בניגוד לרצונם, לאזרחים צרפתים), וממילא הסכסוך הערבי ישראלי הפריע יותר ויותר לכלול יהודים בקטגוריה לאחר 1948 (בתחומי ארץ ישראל המנדטורית הקטגוריה הופכת כמעט בלתי אפשרית כבר ב-1929, וראו ספרו החדש של הלל כהן, תרפ"ט, בנושא זה).
על כל אלו יש להוסיף שבזהות הערבית-היהודית יש עירוב בין זיהוי והזדהות, כפי שקיים בכל זהות. בחירתו של פרט להזדהות כיהודי-ערבי, אם בשל המטען ההיסטורי והתרבותי, אם בשל ההזדהות של אבותיו או אמותיו קודם לציונות עם קטגוריה זאת, ואם כהתרסה מול המצב בהווה, אינה "צריכה" לעורר התנגדות גדולה כפי שהיא מעוררת כעת. לעומת זאת, ברורה ההתנגדות כאשר מדובר בזיהוי מבחוץ, המשטח הבדלים היסטוריים: כאשר מירי רגב הספרדייה מזוהה כערבייה, כאשר כלל המזרחים מזוהים כערבים-יהודים, תוך דחיקה אל שולי המזרחיות של דוברי הספרדית-היהודית לניביה, התורכית, היוונית, הבולגרית, הקורמנצ'י, הארמית החדשה, הפרסית לניביה, האמזיע'ית ועוד. כאשר זה קורה, ויש באמת השלטה של הזהות הערבית על כלל המזרחים, שחלקם באו מתרבויות שאינן ערביות, והשלטה של הנרטיב הערבי-יהודי, שלו היתה נוכחות מרכזית במשרק, ובאופן הבולט ביותר בעיראק, על כלל יהודי ערב, טבעי שהוא יעורר התנגדות. אך יש גם לזכור שעלייתה של זהות זאת קשורה לדה-ערביזציה שעברו יהודי העולם הערבי בישראל במסגרת כור ההיתוך, וכן להיטהרות של הלאומיות הערבית בדיעבד מן האפשרות שהיהודים היו ערבים.
השאלה כיצד לכנות את יהודי העולם הערבי בשם אחד, כאשר בעבר לא היה להם כינוי משותף, והאם לכנות אותם יהודי ערב, יהודי העולם הערבי או היהודים-הערבים, אינה עניין להכרעה דוגמטית, ממש כפי שההכרעה כיצד לכנות את יהודים העולם המוסלמי והעות'מאני, או את כלל היהודים הלא-אשכנזים בישראל, בשם אחד, אינה חד-משמעית, ונעה בין הקטגוריות הישנות, בני עדות המזרח וספרדים, לקטגוריות החדשות, מזרחיים ומזרחים. אין אלו הכינויים שבהם יהודי העולם הערבי זיהו את עצמם, אך כאמור הם גם לא קראו לעצמם מזרחים, וגם כאשר בדיון במוסלמים בתוניסיה במאה ה-18 מכנים אותם ערבים, יש השלכה אנכרוניסטית של זהות לאומית מודרנית אל שלב מוקדם יותר.
דומה שהגיוני לכנות את תרבותם של היהודים דוברי הערבית תרבות ערבית-יהודית, ואת לשונותיהם בלהגים השונים של הערבית בשם המשותף ערבית-יהודית; לעומת זאת כפרטים אפשר לדבר על יהודי חצי האי ערב שלפני האיסלאם כערבים-יהודים, וכן לדבר על הפרוייקט היהודי-הערבי במשרק מאז סוף המאה ה-19, ועל פרטים שהזדהו בקטגוריה זאת כגון יעקב צנוע, אנוואר שאול, מיר בצרי, סמיר נקאש ועוד. אפשר להצביע על ההבדלים בין השלבים השונים של הזדהות כיהודים-ערבים מאז סוף המאה ה-19: אם ההזדהות בתחילה היתה עם התחייה הערבית והתרבות הערבית, זאת התחלפה בשנות השלושים והארבעים להזדהות עם הלאומיות הערבית; לעומת זאת לאחר 1948 והגירתם של רוב היהודים מהעולם הערבי, כאשר עולה קטגוריית הזהות הערבית-יהודית, לרוב היא מבטאת ביקורת על הפרוייקטים הלאומיים הטהרניים, על הציונות שערכה דה-ערביזציה של יהודי העולם הערבי, ודחקה אותם לשולי החברה והכלכלה, ועל התנועה הלאומית הערבית אשר בהדרגה מ-1948 עד 1967 הקיאה את רוב היהודים מתוכה ולא הכירה בהם כחלק מן החברה הערבית, למעט במרוקו.
אפשר גם לשאול: האם מיליון היהודים דוברי הערבית מ-1948 הם עדיין ערבים, כאשר רק כמה רבבות מהם דוברים ערבית כיום? ודאי שהתשובה לא יכולה להיות חיובית באופן פשוט, אך גם היפוכה לא מדויק והוא פרי עידן ההפרדה והטיהור הלאומיים.
זיכרון ערבי, תרבות ערבית, תביעה למקום בהיסטוריה הערבית – הם כולם חלק מהזהות של יהודי העולם הערבי גם כיום, ולא ייעלמו בנקל מהזהות בארץ, במסגרת הסכסוך הישראלי-ערבי ולאור הנוכחות היומיומית של הערבית. כמו כן כדאי לשים לב לשיח בעולם הערבי כיום לגבי ערביותם של היהודים דוברי הערבית וצאצאיהם בישראל. האם כל אלו מהווים פתח לעתיד שונה ומשותף מזה המוכר לנו כיום? גם אם לא, הם מהווים ביקורת על הלאומיות הטהרנית, הערבית והיהודית, ועל עידן ההפרדה, והתחלתה של אלטרנטיבה מורכבת יותר. וכדי לדבר על אלו באופן מורכב צריך כמובן לשוב מן הקטגוריה היהודית-הערבית גם אל הסימביוזה היהודית-מוסלמית.
קיצור תולדות ההיסטוריה של הזהות היהודית-ערבית:
1. לפני האיסלאם יהודים דוברי ערבית בחצי האי ערב זוהו כערבים.
2. מעליית האיסלאם ועד המאה ה-19 הזיהוי נדיר, ויותר מקובל: מוסתעריבון, אבן ערב וכו'.
3. מהמאה ה-19 עד 1948 הזיהוי של יהודים דוברי ערבית כערבים הופך ליותר ויותר נפוץ, בעיקר במשרק.
4. מאז 1948 הזיהוי הזה בדעיכה, ומספר היהודים דוברי הערבית הצטמצם דרמטית.
נ.ב.
או: על האירוניה של היהודי-הערבי כיום:
כאשר מראד פרג' פרסם במצרים ב-1929 את ספרו על המשוררים היהודים הערבים בהיסטוריה של השירה הערבית, הוא כתב במסגרת של תנועת התחייה הערבית, הנהצ'ה (النهضة), שהעניקה מסגרת רעיונית לאפשרות שהשפה הערבית הספרותית והתרבות שהיא מייצגת חוצים גבולות של עדות דתיות; כאשר כתבו בערבית במסגרת זהות זאת גם אסתר מויאל (בביירות, יפו וקהיר) ונסים מלול (ארץ ישראל) ואנוואר שאול (עיראק), היה זה העידן של הלאומיות המקומית, המצרית, השאמית והעיראקית, שהערביות העניקה לה מסגרת מארגנת כללית, אך לא מנוסחת עד הסוף, והעידן של ראשית העימות הציוני-פלסטיני, כאשר היו מי שחשבו שהוא פתיר דווקא מתוך החיבור הערבי של חלק מן היהודים. אנוואר שאול כינה עצמו אבן א-סמוואל, כדי לייצג שושלת משוררים ערבים-יהודים מימי הג'אהליה ועד למאה העשרים.
כאשר יהודים עיראקים הגיעו לארץ וכינו עצמם יהודים-ערבים לאחר 1950, הם העבירו קטגוריה עיראקית (שהיו לה מקבילות בסוריה, לבנון, ארץ ישראל ומצרים), כדי לסמן המשכיות תרבותית, וגם כדי לסמן את אפשרות השותפות עם הערבים בארץ. באותה תקופה כבר גמאל עבד-אל-נאצר עלה לבמת ההיסטוריה והעניק לזהות הערבית משמעות לאומית אחדותית מחייבת, השואפת ליצירת מסגרת ערבית משותפת מעיראק ועד מרוקו, מסוריה ועד תימן, תוך מחיקת ההבדלים האדירים וטשטוש קיומן של אוכלוסיות שאינן דוברות ערבית בארצות אלו, או ערביזציה שלהן, כאשר מסגרת זאת היא לעומתית מול הציונות, ולכן כבר לא תופסת את יהודי העולם הערבי כשותפים פוטנציאליים, בניגוד למחצית הראשונה של המאה ה-20. כאשר סמיר נקאש השתמש מאוחר יותר בכינוי הוא ביקש לומר שגם הציונות וגם הלאומיות הערבית בגדו בו והפכו את חייו לטרגדיה, ולא הניחו לו לממש את זהותו.
כאשר אנחנו משתמשים בקטגוריה זאת כיום, לאחר שהפאן-ערביות, ויומרתה לייצג את כלל העמים הערביים מול הקולוניאליזם המערבי, כבר קרסה (אסד בסוריה הוא השליט האחרון האוחז לכאורה באידיאולוגיה זאת), ובעידן של קריסת הערביות כזהות-על מחייבת: כאשר עיראק החדשה כבר לא מוגדרת כערבית בחוקתה החדשה, ומכירה באי-ערביותם של הכורדים, כאשר גבולותיהן של עיראק ולוב מטשטשים, ושל סוריה מתפרקים, כאשר קהילות מהגרים ופליטים ערביות ענקיות נוצרות בתורכיה, אירופה ובארה"ב, ונדרשות להגדיר מחדש את זהותן, כאשר האיסלאם הפוליטי הפך לכוח מוביל בזירות רבות, אשר המשנה את גבולות קטגוריות הזהות בשאלה הקלאסית של תנועות נוער: מה קודם למה, זהותך הדתית או הלאומית, ובהקשר הערבי יש להוסיף – או המקומית, החופפת או שאינה חופפת את גבולות האזרחות. בתוך השתנות רחבה זאת האחרונים שנקראים בשם הכללי ערבים הם הבדווים, ערביי ישראל בכינוי הממשלתי הישראלי שבא להפקיע את זהותם הפלסטינית, הליגה הערבית שהיא שריד אחרון לפאן-ערביות, וכן היהודים-הערבים, אשר במובנים מסויימים מהווים את הניסוי הנרחב ביותר בפאן-ערביות, כאשר יהודים דוברי ערבית מכל קצוות העולם הערבי הותכו בישראל לזהות אחת – ויש בכך כמובן אירוניה היסטורית עמוקה.
גם אייל שגיא ביזאוי הגיב לדיון בהארץ
הפוסט בערבית, באתר העוקץ בערבית:
في الايام الاخيرة يجري عبر الفيسبوك نقاش حول الهوية اليهودية العربية وحول اليهود-العرب، ومرة أخرى يحدث ذلك بالأساس بالعبرية، مع بعض الانجليزية والفرنسية، دون اللغة العربية، التاريخ العربي، الثقافة العربية والفكر العربي. سلسلة النقاشات بدأت هذه المرة مع الفنان الكوميدي يوسي تصباري ومونولوج “ترشميري” (أي سجّلي ميري، بالإشارة الى وزيرة الثقافة الإسرائيلية ميري ريجيف) الذي نشر في برنامج نداف بورشطاين “حي بلايلة” وحصد دعماً ورفضاً، وأتى بردود كثيرة، منها مقطع لأوفير طوبول نشر أيضاً في نفس البرنامج.
تصباري يعتبر ميري ريجيف في قصيدته عربية، رغم ان عائلتها كانت تتحدث الحكيتية، وهي خليط من الاسبانية-اليهودية من شمال المغرب، ومن غير الجائز انها عرّفت نفسها على أنها عربية لا سيما وأن الهوية العربية مرتبطة ارتباطاً شديداً باللغة العربية. طوبول، بدوره، رأى أن تعريف تصباري لنفسه كعربي ما هو إلا محاولة لاسترضاء وجهة النظر الاشكنازية، وبأن هذة الفكرة ولدت في سنوات التسعين بين اواسط اليسار الراديكالي، دون أن يكون لها تاريخ. ويتسلى طوبول بفكرة اذا ما كان يتوجب مناداة تصباري بيوسف مكان يوسي، وهو يسخر بهذا من العادة التي كانت مقبولة في كل المجتمعات اليهودية متحدثة العربية، والتي نظرت الى الاسماء العبرية التي لها موازية عربية مباشرة كأسماء مشابهة بالامكان استبدالها وفق السياق. طوبول “يذكر” تصباري بأنه يهودي، وكأن الأخير نسي، رغم أنه يقول ذلك بوضوح في قصيدته (بالعربية)، ويقترح كبديل فئة “ابن المكان”، ولو أنها ليست أقل اشكالية، مثل أية فئة هوية أخرى، وهي بالتأكيد ليست سهلة على سلالة مواليد المغرب واليمن في البلاد.
لكي نتحدث عن المصطلح عربي يهودي بجدية يجب معاينة معنى الكلمة عربي ليس فقط باللغة العبرية في أيامنا او بالفرنسية الكولونيالية، بل بالعربية أيضاً وبالطريقة التي تغيرت بها الكلمة مع بداية الاسلام، ومجدداً منذ نهاية القرن ال-19 حتى أواسط القرن العشرين، ومنذها وحتى اليوم، وكذلك الفروقات في فهمها في المغرب، المشرق واليمن. هذه المعاينة يمكنها أن تفسر لماذا كان جزء من يهود العراق، سورية، لبنان ومصر يسمون أنفسهم عرباً قبل مغادرة بلادهم، ولماذا لم يسمي أغلب يهود المغرب واليمن أنفسهم عرباً قبل مغادرة بلادهم في المقابل. النقاش حول حدود العبرية دون العربية يشوش الاسباب والفروقات، بما يخفي، مثلاً، حقيقة ان المسلم في المغرب وتونس لم يسمي نفسه في بداية القرن العشرين “عربي”، رغم اننا أحياناً قد نسميه عربياً بلغتنا دون أن نعتذر، كما نسمي ابناء المهاجرين من الجيل الثاني والثالث من المسلمين من العالم العربي الذين هاجروا الى اوروبا وأمريكا، حتى دون أن يتقن هؤلاء العربية، بما يشبه اغلبية سلالة اليهود من العالم العربي في اسرائيل اليوم.
فئة اليهود العرب تتواجد بالتأكيد في المشرق العربي منذ نهاية القرن ال-19، لذلك فاليهود العراقيون، السوريون، اللبنانيون والمصريون إستخدموها أيضاً في البلاد، قبل سنوات التسعين بكثير وقبل الخطاب الشرقي الراديكالي الجديد. في المقابل، أغلب يهود المغرب العربي تركوا بلادهم قبل أن يبدأ المسلمين المدنيين متحدثي العربية بتسمية أنفسهم عرباً، أي أنهم تاريخياً لم يسموا أنفسهم تقريباً باليهود-العرب. من الممكن اذاً رفض فرض الفئة المشرقية بأساسها على المغرب واليمن، لكن من غير المنطقي القيام بالنقيض، وفرض إنعدام الفئة، كما كان في المغرب حتى مغادرة اليهود، على المشرق.
قبل الاسلام، العرب كانوا من سكنوا في شبه الجزيرة العربية، وحينها بالضرورة كان هناك يهود-عرب، كما يظهر في “الجمارا” وفي كل المصادر العربية (بما يشمل شعراء الجاهلية اليهود-العرب مثل صموئيل ابن عدايا). بعد الاسلام، العرب كانوا ساكني شبه الجزيرة ومن خرجوا منها والبدو، وعندها سمي اليهود متحدثي العربية “المستعربون”، مثل المسيحيين متحدثي العربية، مع حالات قليلة، خصوصاً في الاندلس، ليهود سمّوا أنفسهم عرباً. حتى نهاية القرن ال-19، العرب كانت فئة إثنية للبدو وساكني شبه الجزيرة العربية، أما المسلمين في المدن الكبيرة في المشرق والمغرب فسميوا مسلمين لا عرب، الا انه والى جانب ذلك فقد كان هنالك بين اليهود من تماثلوا أيضاً مع فكرة العروبة، كثقافة وميراث. منذ نهاية القرن ال-19، وبتأثير حركة النهضة، تحولت العروبة تدريجياً الى تعريف لغوي وقومي جديد، وشملت بداخلها اليهود والمسيحيين، وقد كان لهذا تأثيراً حتى 1948 خصوصاً بالمشرق.
مع صعود جمال عبد الناصر في مصر، فكرة الهوية العربية القومية الجامعة لكل متحدثي اللغة العربية أثّرت على كل العالم العربي، إلا أنه وفي هذه المرحلة كان أغلب يهود اليمن ويهود المغرب في طريقهم الى الخارج (وفي الجزائر تحوّلت أجيال، خلافاً لإرادتها، لمواطنين فرنسيين)، وقد ألقى الصراع العربي الاسرائيلي بظله على شمل اليهود في الفئة بعد 1948 (في حدود ارض اسرائيل الانتدابية، هذه الفئة اصبحت شبه غير ممكنة منذ 1929).
بالاضافة الى كل ما ذكر يجب الاضافة بأن في الهوية العربية اليهودية هناك خلط بين التعريف والتماثل، كما في كل هوية. خيار الفرد تعريف ذاته كيهودي-عربي، والذي قد يكون بسبب الموروث الثقافي والتاريخي، وقد يكون بسبب تماثل آبائه وأمهاته ما قبل الصهيونية مع هذه الفئة، وقد يكون احتجاجاً على الواقع الآني، الا انه لا “يجب” أن يقابل برفض كبير كما يحدث الآن. مقابل ذلك، فمن الواضح أنه عندما يكون التعريف خارجياً، فهو يسطّح الفروق التاريخية: عندما يتم تعريف السفرادية ميري ريجيف على انها عربية، وعندما يتم تعريف كل اليهود الشرقيين كعرب وتهميش متحدثي السفرادية -اليهودية بمختلف لهجاتها، التركية، اليونانية، الكورمونتشي، البلغارية، الآرامية الجديدة، الفارسية بلهجاتها، الأمازيغية وغيرها. عندما يحدث هذا، وهناك فعلاً فرض للهوية العربية على كل الشرقيين الذين اتى قسم منهم من ثقافات غير عربية، وفرض للرواية اليهودية-العربية التي كان لها حضور بالأساس في المشرق، وخصوصاً في العراق، على كل اليهود الشرقيين، فمن الطبيعي بأن يقابل ذلك برفض من قبل البعض. لكن يجب أن نتذكر أيضاً بأن صعود هذه الهوية يرتبط بسيرورة الغاء العروبة التي مر بها يهود العالم العربي في اسرائيل في إطار “كور الصهر”، وأيضاً بتطهر القومية العربية فيما بعد من الامكانية بان اليهود كانوا مرة عرباً.
بالاضافة الى كل ذلك، يجب أن نضيف بأنه في مسألة الهوية العربية اليهودية، السؤال هو كيف يمكن تسمية يهود العالم العربي باسم واحد، بينما لم يكن لهم في السابق اسماً واحداً، وهل نسميهم يهود شبه الجزيرة أم يهود العالم العربي ام اليهود العرب. بيد ان ذلك ليس قراراً قاطعاً مثله مثل السؤال حول كيفية تسمية يهود العالم الاسلامي والعثماني، او كل اليهود غير الاشكناز في اسرائيل، بإسم واحد، والذي لا يمكنه أن يكون قاطعاُ، وهو يتحرك بين الفئات القديمة- أبناء طوائف الشرق وسفراد- والفئات الحديثة- الشرقيين (او كما يقال بالعبرية “مزراحيم”). ليست هذه التسميات التي عرّف بها يهود العالم العربي أنفسهم، لكنهم أيضاً لم يسموا أنفسهم شرقيين، وحتى عندما سميوا عرباً في النقاش حول المسلمين في تونس في القرن ال-18، كان هناك اسقاط لهوية قومية حديثة على فترة سابقة.
يبدو من المنطقي تسمية ثقافة اليهود المتحدثين باللغة العربية ثقافة عربية- يهودية، ووضع لهجاتهم المختلفة بالعربية تحت الاسم المشترك العربية-اليهودية: في المقابل، كأفراد، يمكننا الحديث عن يهود شبه الجزيرة العربية ما قبل الاسلام كيهود عرب، وأن نتحدث عن المشروع اليهودي العربي في المشرق منذ القرن ال-19، وعن أفراد عرفوا عن أنفسهم بهذه الفئة مثل يعقوب تسنواع، أنوار شاؤول، ميري بصري، سمير نقاش وآخرون. يمكننا الاشارة الى الاختلافات بين المراحل المختلفة لتعريفهم كيهود عرب منذ نهاية القرن ال19: فاذا ما كان التماثل في البداية مع النهضة العربية والثقافة العربية، فقد تغير في سنوات الثلاثين والاربعين للتماثل مع القومية العربية، أما لاحقاً وبعد العام 1948 وهجرة اغلبية اليهود من العالم العربي، فعندما تظهر فئة الهوية اليهودية العربية، فهي تعكس غالباً نقداً ضد المشاريع القومية المتزمتة، وضد الصهيونية التي قامت بالغاء عروبة يهود العالم العربي وقامت بدفعهم نحو هامش المجتمع والاقتصاد، وضد الحركة القومية العربية والتي منذ 1948 وحتى 1967 قامت بشكل تدريجي بتقيأ غالبية اليهود ولم تعترف بهم كجزء من المجتمع العربي، باستثناء المغرب.
بالإمكان أيضاً ان نسأل: هل المليون يهودي الذين تحدثوا العربية في 1948، ما زالوا عرباً، ولو أنه لم يبقى منهم سوا بضعة آلاف يتحدثون العربية اليوم؟ من الواضح أن الجواب لا يمكن أن يكون ايجابياً بشكل مبسّط، الا أن نقيضه ايضاً ليس دقيقاً وهو نتاج عصر التفرقة والتطهير القوميين.
ذاكرة عربية، ثقافة عربية، مطالبة بمكان في التاريخ العربي- هي جزء من هوية يهود العالم العربي حتى اليوم، ولن تختفي بسهولة من الهوية في البلاد، في اطار الصراع العربي الاسرائيلي وعلى ضوء حضور العربية بشكل يومي. يجب الانتباه أيضاً إلى الخطاب في العالم العربي اليوم حول عروبة اليهود متحدثي العربية وأبناؤهم في اسرائيل. فهل تشكل كل هذه الامور مدخلاً لمستقبل آخر ومختلف عما نعرفه اليوم؟ حتى وان لم يكن الأمر كذلك، فإنها تشكل نقداً للقومية المتزمتة، العربية واليهودية، ولعصر الفصل، وبدايةً لبديل مركب اكثر. من أجل أن نتحدث عن كل هذة الأمور بطريقة مركبة علينا الخروج من الفئة اليهودية العربية والرجوع أيضاً الى التكافل اليهودي-الاسلامي.
– شاعر، كاتب وناقد أدبي، ناشط وعضو مؤسس في حركة “الشرقية المشتركة”.
אלמוג בהר 
גם המשנה במסכת שבת מדברת על יהודים ערביים – "ערביות יוצאות כשהן רעולות" שמותר לנשות יהודי ערב לצאת בשבת עם רעלה מצד הלכות שבת.
בוודאי שלא מדובר על ערבים לא יהודים כי מה להם ולהלכות שבת….
וכן פירש ברטנורא: ערביות – בנות ישראל שבערביא: