פורסם במקור בהעוקץ ב-7.12.2016
א.
בשנות החמישים הציע פרופ' שלמה דב גויטיין להקים קתדרה לתרבות ערבית-יהודית באוניברסיטה העברית. אך מה לאוניברסיטה "עברית" ולתרבות ערבית-יהודית? מה לבית ספר למדעי יהדות ולמסורת הערבית-היהודית? מה לחוג לספרות ערבית, האמון על הערבית הקלאסית מזמן הג'אהליה, הקוראן והח'ליפות, וללשון הערבית-היהודית?
הצעתו של פרופ' גויטיין נדחתה בהתאם לרוח התקופה, עם הרצון לבנות תרבות לאומית עברית-יהודית-ציונית-ישראלית המתבוננת מערבה, במקביל ללימודים קלאסיים של הערבית והיהדות, כאשר בשניהם לא נמצא מקום מרכזי לערבית-היהודית, כשפה, כתרבות וכדיאלוג לשוני-תיאולוגי רב שנים, ובעיקר לא לתרבות הערבית-היהודית המאוחרת, שלאחר גירוש ספרד. דומה כי בנקודת הזמן שבה הועלתה הצעתו של גויטיין מפגש זה בין התרבות היהודית לתרבות הערבית נראה זר, מאיים או בלתי-רצוי.
באיחור של שישים שנה, אנחנו מצויים כעת בשנת הקמה של התכנית ללימודי תרבות ערבית-יהודית לתואר ראשון, שתתחיל לפעול באוקטובר 2017 באוניברסיטת בן-גוריון בבאר-שבע ובאוניברסיטת תל-אביב.
אתם מוזמנים לכנס ההשקה של התכנית במשכנות שאננים בירושלים השבוע, בחמישי ושישי (8-9.12.2017). בכנס ננסה לחשוב על התרבות הערבית-יהודית, על מקומה בתרבות הישראלית, על הניסיון לדחוק אותה ועל שיבתה ומרכזיותה בשנים האחרונות והפוטנציאל שהיא מציעה לעתידה של החברה הישראלית.
ב.
התחלנו את לימודינו בחוגים שונים לספרות לפני כ-15 שנים, ובהדרגה הבחנו מחד במחסור בעיסוק האקדמי בספרות המזרחית בישראל ומאידך בדיון המקבע את דמות המזרחי תחת הקשרים ישראלים-ציוניים בלבד, תוך ניתוקו של המזרחי מכתיבה ומסורת עבר. חשנו כי קיים גם מחסור בחיבורים וברצפים שבין תחומי היצירה השונים של יהודי העולם הערבי, המוסלמי והעות'מאני: בין יצירת הקודש ליצירת החול, בין היצירה בלשונות היהודים (ערבית-יהודית, ספרדית-יהודית, פרסית-יהודית וכו') לבין היצירה בעברית, בין העברית הרבנית לעברית החדשה, בין הצטרפותם של יהודים בעת החדשה לספרות הערבית החדשה בערבית ספרותית לבין הצטרפותם של מזרחים לספרות העברית החדשה.
תקופות שלמות של יצירה ספרותית של יהודי המזרח, כגון הזמן הארוך שבין תור הזהב הספרדי לבין ראשית המאה ה-20 ויצירתם של יהודה בורלא ויצחק שמי, נעלמו וכמעט שלא נלמדו בחוגים לספרות. אפילו ליוצרים גדולים ומוכרים כגון ר' ישראל נג'ארה, ר' שלם שבזי ור' דוד בוזגלו לא הוקדשו קורסים; גם יוצרים גדולים במאה ה-20 שבחרו ליצור בערבית ספרותית, כגון סמיר נקאש ויצחק בר-משה, נעלמו ולא נלמדו לא בחוגים לספרות עברית ולא בחוגים לספרות ערבית. זאת ועוד: גם ההיסטוריה של יהודי העולם הערבי הופרדה בין החוג להיסטוריה של עם ישראל שלימד, גם אם בצמצום, על קהילות ישראל במזרח, לבין החוג לסוציולוגיה שלימד, גם אם בצמצום, על מזרחים בישראל, כאילו לא היה קשר ביניהם; והערבית-היהודית הפכה לנו, צאצאיה, ללשון זרה.
התחושה כי תרבותם של יהודי ארצות ערב נעלמה מתוכניות הלימודים באוניברסיטה ונותקה מהדיון בתרבות המזרחית בארץ הובילה אותנו לחשיבה על תיקון השיח. חשנו כי הדיון על המזרחי לוקה בעיוורון כולל: המזרחי נלמד מתוך הקשריה ההיסטוריים של מדינת ישראל, כאילו הוא נולד במעברה, וכמי שהפנים את המבט הישראלי-ציוני עליו כמשתכנז או כמתנגד למבט זה. חשנו כי יש לפרוץ את קטגוריית הזהות המקבעת ולהתבונן מחדש בדמות של המזרחי לא רק בהקשרים ישראלים אלא גם לאור תרבות וכתיבה ערבית-יהודית רבת שנים, ולאור דיאלוג מתמיד בין מערב למזרח עוד בארצות ערב. ביקשנו לשחרר את ה"מזרחי" מהקונטקסט המצומצם והמצמצם ופעמים רבות השלילי שאליו הוא נקשר בארץ, ולהציע הקשר תרבותי, היסטורי ולשוני עמוק יותר ורחב יותר.
בשנים האחרונות חברנו יחד: שותפים מאוניברסיטת בן גוריון בנגב ומאוניברסיטת תל-אביב והתחלנו לחשוב על ייסודה של תכנית חדשה ללימודי תרבות ערבית-יהודית לתלמידי התואר הראשון, כדי לאפשר לסטודנטים חדשים הבאים אחרינו להיחשף לתרבות ולהיסטוריה באופן מורכב יותר, לרכוש כלים לשוניים בשלב מוקדם יותר, וליצור קהילת חוקרים חדשה סביב דיסציפלינה חדשה. לרגעים נראה היה שגוברים המתנגדים והתכנית תיגנז כמו רעיונו של המלומד הגדול שלמה דב גויטיין, והרעיון לערב בין לימודי הספרות העברית לבין הערבית-היהודית מעורר גם כיום רגשות עזים, ופעמים רבות התנגדות עזה. אבל בסופו של דבר הצלחנו לגבור על ההתנגדויות, ואף לחוש את ההתלהבות של אנשים רבים סביבנו בציפייה לרגע הזה, שנדמה היה כי זמנו בשל, ועמדו עמנו ד"ר חנה סוקר-שווגר, פרופ' גלילי שחר, שמעון אדף וד"ר חביבה ישי.
ג.
בשותפות גיבשנו בשנתיים האחרונות את תכנית הלימודים של התכנית ללימודי תרבות ערבית-יהודית. הבנו שעל התכנית לשלב לימודי ערבית ספרותית עם הכרות נרחבת עם הערבית-היהודית הקלאסית והדיאלקטים הרבים של הערבית-היהודית המאוחרת. שיעורי הליבה של התוכנית ידונו בתרבות הערבית-יהודית מהבטיה השונים: היסטורי, ספרותי, והגותי. זאת מתוך מטרה מטרה להפגיש בין פיוט, שירה, הלכה, מדרש ופילוסופיה אשר נוצרו על-ידי יהודי העולם הערבי ועל-ידי מזרחים בישראל בעברית, ארמית, ערבית ולשונות קולוניאליות. עוד תתרכז התכנית בשאלת החילון והדיאלקטיקה של המסורת, בזיקות בין היהדות, הנצרות והאסלאם, ובמקומו של התרגום בזיקות בין התרבויות, בלאומיות, בביקורת הפוסט-קולוניאלית, בשאלת האוריינטליזם ובפרספקטיבה מגדרית.
ההוראה והמחקר של היצירה של יהודי העולם הערבי באוניברסיטאות בארץ פוצלו עד כה באופן חריף:
- בין חלקים עבריים אשר נלמדו במחלקות לספרות עברית, כגון שירת החול והפיוט בתור הזהב בספרד, אשר לעיתים לא נלמדו בתוך הקשרם הערבי והמוסלמי, וכאשר השירה והפיוט המאוחרים שלאחר גירוש ספרד נחקרים באופן מצומצם בלבד (במחלקה לספרות עם ישראל בבר-אילן כן הורחב העיסוק המחקרי בפיוט המאוחר בעשורים האחרונים).
2. הספרות המזרחית החדשה בעברית, מיהודה בורלא ויצחק שמי דרך שירת ארז ביטון ועד ימינו, נלמדה עד העשור האחרון במחלקות לספרות בארץ בהיקף מצומצם, וגם כאשר נוכחותה הורחבה נעשה הדבר פעמים רבות ללא דיון בהקשרים השוואתיים עם עולם היצירה הערבי או הזיקות למסורות הפיוט, והיא נקרא פעמים רבות בעיקר מתוך קו השבר האשכנזי-מזרחי. - היצירה הרבנית של יהודי העולם הערבי, הלכה, הגות, פילוסופיה וקבלה, נלמדה במחלקות למחשבת ישראל, בעיקר, לא תמיד עם חיבור ללשון המקור הערבית-היהודית של חלק מהיצירות הללו, ולא תמיד מתוך דיון בזיקה להגות המוסלמית, ולא תמיד מתוך זיקה ליצירות החול באותן קהילות.
- בחוגים לספרות ערבית לא תמיד נלמדה הכתיבה בערבית-יהודית קלאסית או מאוחרת, ורוב החוגים התמקדו ביצירות שנכתבו בערבית ספרותית, ולא בדיאלקטים של הערבית-היהודית, וכן התמקדו בתכנים קלאסיים, כגון הקוראן, שירת הג'אהליה, הספרות מן התקופה האומיית והעבאסית; גם כאשר התחילו ללמוד בחוגים הללו ספרות ערבית מודרנית, לא תמיד כללו בכך את יצירתם המודרנית של יהודים בערבית ספרותית, כגון עבודותיהם של סמיר נקאש ויצחק בר-משה. היצירה שבעל-פה של יהודי העולם הערבי נלמדה לעיתים במחלקות לפולקלור.
5. גם ההיסטוריה והסוציולוגיה של יהודי העולם הערבי פוצלה: בעוד שעל קהילות ישראל במזרח ניתן היה ללמוד בחוגים לתולדות עם ישראל (גם אם לא תמיד בהיקף נרחב), כדי ללמוד על מזרחים בישראל צריך היה ללכת אל החוגים לסוציולוגיה, ואלו גם אלו לא היוו באף אחד מן המקרים חלק מלימודי המזרח התיכון (שונה החוג למזרח תיכון בבאר-שבע בשנים האחרונות).
אנחנו, במסגרת התכנית ללימודי תרבות ערבית-יהודית, מבקשים לחבר בין מה שפוצל, מתוך לימוד מעמיק של המסורות הלשוניות (הערבית הספרותית, הערבית-היהודית לגווניה, העברית הרבנית), של המסורות הספרותיות (בערבית-יהודית ובעברית, בעברית רבנית ובעברית ישראלית, קודש וחול, יצירה כתובה ויצירה שבעל-פה, ספרות יפה והגות וכתיבה רבנית), ושל ההקשר ההיסטורי והסוציולוגיה (בין קהילות ישראל במזרח למזרחים בישראל, בין יהודים למוסלמים, בין מזרחים לאשכנזים), ותוך הרחבה של קהילת החוקרים ושל הקורסים בתחומים אלו.
מנקודת מבטנו התכנית מבקשת לענות על מחסור עמוק בשדה האקדמי בארץ ובעולם, ולעגן את לימודי התרבות הערבית-היהודית בתוך הקשרים תרבותיים, לשוניים והיסטוריים אשר אינם מתקיימים כך זה לצד זה ברוב תכניות הלימוד הקיימות באוניברסיטאות בארץ ובעולם.
ד.
הערבית היא הלשון היהודית השלישית באורך חייה, אחרי העברית והארמית, ואנו נבקש להנכיח אותה במרחב האקדמי כמו גם במרחב הציבורי, בישראל כמו גם בעולם הערבי, כדי להפגיש מחדש גם בין הספרות העברית לספרות הערבית-יהודית, וגם כדי להפגיש מחדש בין הספרות הערבית לספרות הערבית-יהודית.
אנחנו יוצאים לדרך במטרה לפתוח את התכנית באוקטובר 2017 – ואתם מוזמנים להצטרף לכינונו של שיח מחקרי ותרבותי חדש, וליצור קהילה רחבה של חוקרים ולומדים בתחומי התרבות הערבית-היהודית על הקשריה הכלליים, ומתוך אמונה שיש לדלג מעל ההגדרות והמחיצות שמוסדו באקדמיה הישראלית כדי ליצור תחום מחקר זה.
נשמח לראותכם עמנו בכנס ההשקה של התכנית ללימודי תרבות ערבית-יהודית, גם אם עברתם את הגיל לחזור ללימודי תואר ראשון, או שהזמן הזה רחוק מכם מאוד, וגם אם אתם מתכוונים ללמוד משהו אחרי לגמרי, אנחנו רואים בתכנית גם הזמנה ליצירתה של קהילה, יוצרת, חוקרת, קוראת, כותבת; אנחנו רואים בתכנית הזמנה לתרבות ישראלית אחרת, שבה מקום לתרבות הערבית-היהודית, וגם הזמנה לתרבות הערבית להיזכר ברכיב הערבי-יהודי שלה; אנחנו בוחרים בזיכרון, גם אם הוא מאוחר מדי, אנחנו בוחרים בחידוש המגע עם הערבית, שמעולם לא נותק לגמרי אך הפך מושא לבושה, וגם אם המגע עתה מהוסס, אנחנו בוחרים ביצירה, שיש בה קינה ויש בה תקווה, שיש בה עבר ויש בה עתיד.
אם אתם שוקלים ללמוד בתכנית ללימודי תרבות ערבית-יהודית לתואר ראשון, אם אתם שוקלים להצטרף אליה כשהיא תתרחב לתואר שני ושלישי, אם תשלחו אליה מאמרים כשיוקם כתב-עת ותרצו לבוא לכנסים וסמינרים ומפגשי יוצרים של התכנית שיהיו פתוחים לקהל הרחב, וסתם אם אתם רוצים להתרגש אתנו על הגשמת החלום הזה, או רוצים לשמוע את האנשים המעניינים שקיבצנו – בואו.
אתם מאוד מוזמנים להגיע לכנס במשכנות שאננים, ירושלים – Mishkenot Sha'ananim, Jerusalem בשבוע הבא:
ביום חמישי ה-8.12.2017 נתחיל בברכות ב-16:00, נמשיך בשני פאנלים עמוסים, ונסיים במופע של נסרין קדרי – Nasreen Qadri שיתחיל ב-20:30.
ביום שישי ה-9/12/2016 נתחיל ב-9:00 בשני פאנלים עמוסים לא פחות, ונסיים במופע של Maureen Nehedar – מורין נהדר שיתחיל ב-12:30.
אפשר להירשם מראש באתר של משכנות שאננים, ולראות את התכנית המלאה (המופעים המוזיקליים בתשלום),
עוד על התכנית ללימודי תרבות ערבית-יהודית
תכנית הלימודים תתמקד בארבעה סוגי קורפוסים
תכנית הלימודים תתמקד בארבעה סוגי קורפוס שאותם ילמדו הסטודנטים: (א) טקסטים בערבית-יהודית קלאסית, בערבית-יהודית מאוחרת ובערבית ספרותית; (ב) הספרות של יהודים בעולם הערבי בעברית על-פי דגמי הערבית, כגון שירת החול, המקאמה וחלקים מן הפיוט; (ג) ספרות מזרחית בישראל; (ד) הקשרים תיאורטיים והיסטוריים.
(א) טקסטים בערבית-יהודית קלאסית, בערבית-יהודית מאוחרת ובערבית ספרותית:
בתכנית הלימודים ילמדו טקסטים יהודים מרכזיים לערבית-היהודית הקלאסית: מתרגום התורה לערבית, תפסיר רס"ג, ודרך היצירה היהודית בימי הביניים בערבית-היהודית הקלאסית בתחומי ההגות, ההלכה וביקורת הספרות: ספרי הפילוסופיה של רס"ג, רבנו בחיי, ריה"ל והרמב"ם, וספר הפואטיקה של ר' משה אבן עזרא. כן ילמדו טקסטים יהודיים מרכזיים בערבית-יהודית מאוחרת, כגון חלקים מן הפיוט שנכתבו בערבית, תרגומי הגדות, הספרות העממית והעיתונות החדשה. בנוסף לכך תילמד כתיבתם של יהודים בערבית ספרותית, כגון שירתו של א-סמואל אבן עאדיה בתקופת הג'אהליה, קודם לאסלאם, וכגון כתיבתם של סופרים יהודים בערבית ספרותית במאה ה-20, כחלק מהספרות הערבית המודרנית, בשירה, בפרוזה ובמחזאות: יעקוב צנוע, שלום דרוויש, אנוואר שאול, מיר בצרי, יצחק בר-משה, סמיר נקאש וכן יצירתם המוקדמת של סמי מיכאל ושמעון בלס.
(ב) שירה, פיוט ומקאמה בעברית בדגמים הערביים, ותרגומים מערבית לעברית:
בתכנית הלימודים ילמדו טקסטים יהודים מרכזיים שנכתבו בעברית על-פי דגמים של הספרות הערבית, בהשפעת הספרות הערבית או בתרגום מערבית לעברית: נבחן את שירת החול העברית אשר הלכה בעקבות השירה הערבית מאז דונש בן-לברט ולאחר מכן בספרד, את ז'אנר המקאמה העברית שהתפתחה בעקבות המקאמה הערבית, את התרגומים הספרותיים והפילוסופיים מערבית לעברית, ואת הפיוט שבו אפשר לאתר לעיתים השפעות לשוניות ערביות ולעיתים השפעות תיאולוגיות ומיסטיות של האיסלאם; חלק מכותבי הפיוט המאוחר כתבו באופן דו-לשוני בעברית ובערבית: ר' שלם שבזי במאה ה-17 בתימן, הבן איש חי במאה ה-19 בעיראק, ר' דוד בוזגלו במאה ה-20 במרוקו ועוד.
(ג) ספרות ותרבות מזרחית בישראל:
בחלק זה בתכנית הלימודים נבקש להציע היסטוריוגרפיה אחרת לצד זו המקובלת ולבחון את התפתחות הספרות העברית דרך נקודת המבט של היוצרים המזרחים. נבחן כיצד הקשר אל הלשון הערבית ועולמות היצירה בתוכה בא לידי ביטוי ביצירתם של: יצחק שמי, שושנה שבבו, יהודה בורלא, אמנון שמוש, אהרן אלמוג, סמי מיכאל, שמעון בלס, ארז ביטון, דן בניה סרי, סמי שלום שטרית, שמעון אדף, רונית מטלון, שבא סלהוב, אמירה הס, סמי ברדוגו, חביבה פדיה ועוד.
(ד) הקשרים היסטוריים, תיאורטיים וביקורתיים
בחלק זה בתכנית הלימודים נבקש לבחון את הקשרים והקטיעות שבין ההיסטוריה של קהילות ישראל במזרח לבין מקומם של מזרחים בישראל, דרך הגדרות שונות ומתחים שונים, כגון הקשרים שבין זהות למעמד, בין אוריינטליזם לחילון וביקורת החילון, ובין פרויקט שלילת הגלות לבין רב-תרבותיות, ונדון בין השאר בזהות לבנטינית (ז'קלין כהנוב), זהות ערבית-יהודית (ששון סומך, אלה שוחט) ומסורתיות (מאיר בוזגלו). נבקש להצביע על ההמשכיות ועל הקטיעה שבין התרבות הערבית-היהודית ובין הספרות המזרחית החדשה בישראל, וננסה להציע לאלו הקשרים מושגיים חדשים. כמו כן נבקש להציע אוריינטציה מחודשת בשאלת המערב כנגזרת של דיאלוג ומפגש עם התרבות הערבית והמזרח. נבקש לדון במשלב הרב-ערכי של הפגישה שבה ודרכה בלבד נבנים מושגי המערב והמזרח באופן פורה והרסני. הדיון ישתרע ויתפרש על סדרה של פגישות מן העת העתיקה וימי הביניים ועד העת החדשה על מנת לסמן אוריינטציה תיאורטית מחודשת בשאלת התרבות. דגש מיוחד יישום על המקום המיוחד שמילאו יהודים כסוכנים כפולים של מערב ומזרח בפגישה זו שהולידה את הנצרות ואת המודרנה ומבשרת על המתווה הפורה וההרסני של הקיום היהודי בעת הזו.
برنامج جديد لدراسة الثقافة "العربية-اليهودية" في الجامعة / 10.12.16
في سنوات الخمسين اقترح البروفيسور شلومو دوف جفيتين اقامة كاتدرائية للثقافة العربية-اليهودية في الجامعة العبرية. ما العلاقة بين الجامعة العبرية والثقافة العربية-اليهودية؟ ما علاقة مدرسة العلوم اليهودية بالميراث العربي-اليهودي؟ ما علاقة كلية الأدب العربي، المسؤولة عن العربية الكلاسيكية من عصر الجاهلية، القرآن والخلفاء، باللغة العربية-اليهودية؟. اقتراح البروفيسور جفيتين رفض تبعاُ لروح الفترة وللرغبة في بناء ثقافة قومية عبرية-يهودية-صهيونية-إسرائيلية تتطلع الى الغرب، بالتوازي مع الدراسات الكلاسيكية للعربية واليهودية- وفي كلتاهما لم يكن هناك مكان مركزي للعربية-اليهودية كلغة، كثقافة وكحوار لغوي-لاهوتي طويل الأمد، ولم يكن هناك مكان بالأساس للثقافة العربية-اليهودية المتأخرة التي ظهرت بعد طرد اليهود من أسبانيا.
على ما يبدو، في ذلك الوقت الذي طرح فيه اقتراح جفيتين، بدا هذا اللقاء بين الثقافة اليهودية والثقافة العربية غريباً، غير محبذ ويحمل نوع من التهديد ربما. بتأخير 60 عام، نحن نتواجد اليوم في اوج السنة التأسيسية لبرنامج دراسات الثقافة العربية-اليهودية للقب الأول والذي سينطلق في اكتوبر 2017 في جامعة بن غوريون ببئر السبع وفي جامعة تل أبيب.
بدأنا دراستنا في كليات مختلفة للأدب قبل 15 عاماً تقريباً، وبشكل تدريجي بدأنا نلاحظ، من جهة، النقص في التعاطي الأكاديمي مع الأدب الشرقي في إسرائيل، ومن جهة أخرى، النقاش الذي يحصر شخصية الشرقي بالسياقات الإسرائيلية-الصهيونية فقط من خلال فصلها عن كتابات وميراث الماضي. كما شعرنا بأن هناك نقص في الروابط والتسلسل الزمني بين المجالات الأدبية المختلفة ليهود العالم العربي، الاسلامي والعثماني: بين النصوص الدينية وغير الدينية، بين الكتابة باللهجات اليهودية (العربية-اليهودية، الاسبانية-اليهودية، الفارسية-اليهودية والخ) وبين الكتابة بالعبرية، بين العبرية الحاخامية والعبرية الجديدة، بين انضمام يهود في العصر الحديث للأدب العربي الحديث بالعربية الفصحى وبين انضمام شرقيين للأدب العبري الحديث.
فترات كاملة من الانتاج الأدبي ليهود الشرق، مثل الفترة الطويلة الممتدة بين العصر الذهبي الاسباني وبداية القرن العشرين، وكذلك كتابات يهودا بورلا واسحاق شمي، اختفت ولم تدرس بالمرة تقريباً في كليات الأدب. لم تخصص أية مواد حتى لكتاب كبار ومعروفين، مثل الراب يسرائيل نجارة، الراب شالوم شبازي والراب دافيد بوزاجلو: كتاب كبار بالقرن العشرين والذين اختاروا الكتابة بالعربية الفصحى، مثل سمير نقاش واسحاق بر-موشيه، اختفوا أيضاً ولم يدرسوا لا في كليات الأدب العبري ولا في كليات الأدب العربي. عدا عن ذلك فقد تم فصل تاريخ يهود العالم العربي ما بين كليات تاريخ الشعب اليهودي التي درست، ولو بشكل محدود، عن التجمعات اليهودية بالشرق وبين كليات علم الاجتماع التي درست، كذلك بشكل محدود، عن الشرقيين في اسرائيل، وكأنه لا توجد علاقة بين هذه: أما العربية-اليهودية فقد تحولت للغة أجنبية بالنسبة لنا، نحن سلالتها.
شعورنا بأن ثقافة يهود البلدان العربية اختفت من برامج التعليم بالجامعة وفصلت عن النقاش حول الثقافة الشرقية بالبلاد جعلنا نفكر بضرورة اصلاح الخطاب. شعرنا بأن النقاش حول الشرقي يعاني من عمى شامل: الشرقي يدرس من خلال السياقات التاريخية لدولة إسرائيل، كأنه ولد في “المعبرة” (معسكر القادمين الجدد)، بصفته ذوت النظرة الإسرائيلية-الصهيونية عن نفسه ك“متشكنز” او كرافض لهذه النظرة. شعرنا بأن علينا أن نخترق فئة الهوية المُحَدّدة وبأن نعيد النظر بشخصية الشرقي ليس فقط بالسياقات الإسرائيلية انما أيضاً على ضوء الثقافة والكتابة العربية-اليهودية التي امتدت لسنوات طويلة، وعلى ضوء الحوار المستمر بين الغرب والشرق الذي بدأ في البلدان العربية. سعينا الى تحرير “الشرقي” من السياق الضيق والمُحَدّد وفي كثير من الأحيان من السياق السلبي الذي ارتبط به في البلاد، والى تقديم سياق ثقافي، تاريخي ولغوي أعمق وأوسع.
في السنوات الأخيرة، اجتمعنا سوية، شركاء من جامعة بن غوريون ومن جامعة تل أبيب، وبدأنا نفكر بتأسيس برنامج جديد لدراسات الثقافة العربية-اليهودية لطلاب اللقب الأول لكي نمكن الطلبة الذين يأتون من بعدنا من الانكشاف على الثقافة والتاريخ بشكل مركب أكثر، اكتساب الادوات اللغوية بمرحلة مبكرة أكثر، وخلق مجموعة جديدة من الباحثين من حول فرع معرفي جديد. للحظات بدا بأن الأصوات المعارضة تعلو وبأن فكرة البرنامج سوف تسقط عن الأجندة كما أسقط اقتراح جفيتين في حينه- ففكرة المزج بين دراسات الأدب العبري وبين العربية-اليهودية تثير، أيضاً في هذه الأيام، مشاعر قوية وفي أحيان كثيرة معارضة شديدة. ولكننا في نهاية المطاف نجحنا في تخطي المعارضة، وشعرنا حتى بحماس اناس كثر من حولنا ينتظرون هذه اللحظة التي حان وقتها، ووقف الى جانبنا كل من د.حنا سوكر-شوجر، البروفيسور جليلي شاحر، شمعون أداف ود.حبيبة يشاي.
على مدى السنتنين الأخيرتين قمنا بصياغة البرنامج بشكل مشترك، وأدركنا بأن عليه أن يدمج بين دراسة العربية الفصحى بشكل موسع وبين العربية-اليهودية الكلاسيكية واللهجات الكثيرة للعربية-اليهودية المتأخرة. المواد الأساسية في البرنامج ستتعاطى مع الثقافة العربية-اليهودية بجوانبها المختلفة: التاريخية، الأدبية والفكرية، ذلك بهدف الربط بين الأشعار الدينية، الشعر، الهلاخا، المدراش والفلسفة التي أنتجها يهود العالم العربي والشرقيين في إسرائيل بالعبرية، الآرامية، العربية واللغات الكولونيالية. كما سيركز البرنامج على مسألة العلمنة وديالكتية الميراث، الصلات بين اليهودية، المسيحية والاسلام، مكانة الترجمة في الروابط بين الثقافات، في القومية، وفي النقد ما بعد الكولونيالي، مسألة الاستشراق ووجهة النظر الجندرية.
تدريس ودراسة أدب يهود العالم العربي في جامعات البلاد فصل حتى الآن على نحو كبير:
– بين الأجزاء العبرية التي درست بكليات الأدب العبري، مثل الشعر والأشعار الدينية في العصر الذهبي بأسبانيا، والتي لم تدرس ببعض الأحيان بسياقها العربي والاسلامي، بينما تمت دراسة الشعر والأشعار الدينية اللاحقة التي ظهرت بعد طرد اليهود من أسبانيا بشكل محدود فقط (في كلية أدب الشعب الاسرائيلي في جامعة بار ايلان تم توسيع التعاطي البحثي مع الشعر الديني المتأخر بالعقود الأخيرة).
– الأدب الشرقي الجديد بالعبرية، من يهودا بورلا واسحاق شمي وصولاً لشعر ايرز بيطون حتى يومنا هذا، درس بالعقد الأخير في كليات الأدب بالبلاد بشكل محدود، وحتى عندما تم توسيع حضوره تم ذلك بكثير من الأحيان دون مناقشة السياقات المقارنة مع الأدب العربي او الصلات مع تقاليد الشعر الديني، كما تمت قراءته بالأساس في سياق الشرخ الاشكنازي-الشرقي.
– أدب الحاخامات لدى يهود العالم العربي، الهلاخا، الفكر، الفلسفة والكبالا درست في كليات الفكر اليهودي ولم يتم ذلك دائماً من خلال الربط مع لغة الأصل، العربية-اليهودية، ولا من خلال مناقشة الصلة مع الفكر الاسلامي والأدب غير الديني الذي انتج في تلك التجمعات (اليهودية).
– في كليات الأدب العربي لم تدرس دائماً الكتابة العربية-اليهودية الكلاسيكية او المتأخرة، كما ركزت معظم الكليات على الادبيات التي كتبت بالعربية الفصحى وليس بلهجات العربية-اليهودية، وعلى المضامين الكلاسيكية، مثل القرآن، الشعر الجاهلي، الأدب من العصر الأموي والعباسي: حتى عندما بدؤوا يدرسون الأدب العربي الحديث في هذه الكليات، لم يشملوا دائماً الأدب الحديث لليهود بالعربية الفصحى. الادب الشفهي ليهود العالم العربي درس أحياناً بكليات الفولكلور.
– كان هناك فصل أيضاً للتاريخ وعلم الاجتماع المتعلق بيهود العالم العربي: فبينما كان بالإمكان التعلم عن التجمعات اليهودية بالشرق في كليات التاريخ اليهودي (ولو أن ذلك لم يكن بشكل موسع دائماً)، للتعلم عن الشرقيين بإسرائيل كان يجب الذهاب لكليات علم الاجتماع، ولم تكن هذه المواضيع بكل الأحوال جزء من دراسات الشرق الاوسط (باستثناء كلية الشرق الاوسط في بئر السبع بالسنوات الأخيرة).
نسعى في اطار برنامج دراسات الثقافة العربية-اليهودية الى الربط بين ما تم فصله سابقاً من خلال التدريس المعمق للميراث اللغوي (العربية الفصحى، العربية-اليهودية على أنواعها والعبرية الحاخامية)، الميراث الأدبي (بالعربية-اليهودية وبالعبرية، بالعبرية الحاخامية وبالعبرية الإسرائيلية، الأدب الديني وغير الديني، المكتوب والشفهي، الأدب الجميل والفكر ونصوص الحاخامات)، والسياق التاريخي وعلم الاجتماع (بين التجمعات اليهودية بالشرق والشرقيين بإسرائيل، بين اليهود والمسلمين، بين الشرقيين والأشكنازيين) وكل ذلك من خلال توسيع مجموعة الباحثين والمواد الأكاديمية بهذه المجالات.
يسعى البرنامج، من وجهة نظرنا، لسد نقص عميق في الحقل الأكاديمي في البلاد والعالم، ولترسيخ دراسات الثقافة العربية-اليهودية داخل سياقات ثقافية، لغوية وتاريخية لا تتواجد الى جانب بعضها البعض في معظم برامج التعليم القائمة بالجامعات. العربية هي اللغة اليهودية الثالثة من بعد العبرية والآرامية وسوف نسعى الى تعزيز حضورها في الحيز الأكاديمي كما في الحيز العام، في إسرائيل وكذلك بالعالم العربي، من أجل الربط مجدداً بين الأدب العبري والأدب العربي-اليهودي، وكذلك بين الأدب العربي والأدب العربي-اليهودي.
انتم مدعوين للانضمام لهذا المسعى لتأسيس خطاب بحثي وثقافي جديد، ولخق مجموعة واسعة من الباحثين والطلبة بمجالات الثقافة العربية-اليهودية على سياقاتها العامة، من منطلق الايمان بأنه يجب تجاوز التعريفات والقواطع التي تمأسست بالأكاديمية الإسرائيلية لبناء هذا المجال البحثي. نحن نرى بالبرنامج دعوة لثقافة اسرائيلية مغايرة يوجد فيها مكان للثقافة العربية-اليهودية، وكذلك دعوة للثقافة العربية لتذكر مركبها العربي-اليهودي: نحن نختار الذاكرة، حتى اذا كانت متأخرة جداً، نختار اعادة التواصل مع العربية والذي لم ينقطع تماماً في يوم من الأيام ولو أنه تحول لموضع خجل، وحتى اذا ما كان هذا التواصل متردد بعض الشيء الآن، فنحن نختار الأدب لأن فيه الرثاء وفيه الأمل، فيه الماضي وفيه المستقبل.
Towards a new understanding of Arab-Jewish culture
By Hadas Shabat-Nadir and Almog Behar
In the 1950s, Professor Shlomo Dov Goitein suggested establishing a chair of Arab-Jewish culture at the Hebrew University in Jerusalem. But what place does Arabic-Jewish culture have at the Hebrew University of Jerusalem? What does a school for Jewish studies have to do with Arab-Jewish tradition? Or with a course on Arabic literature, classical Arabic from the pre-Islamic period, the Quran and the Caliphate, and the Judeo-Arabic language?
Professor Goitein’s suggestion was rejected in line with the spirit of the age and its desire to build a west-facing Hebrew-Jewish-Zionist-Israeli national culture, while in parallel engaging in classical studies of Arabic and Judaism. Neither of these topics gave much standing to Arab-Jewish heritage, either as a language, a culture, or a linguistic-theological dialogue that stretched over many years — and in particular not to the later Arab-Jewish culture that came after the expulsion from Spain.
Like in Goitein’s time, the encounter between Jewish and Arab culture today can seem strange, threatening or undesirable. But with a 60-year delay, we are now in the founding year of the Program for Arab-Jewish Cultural Studies as a bachelor’s degree, which will begin in October 2017 at Ben-Gurion University in Be’er Sheva and at Tel Aviv University.
We began our studies around 15 years ago in various literature courses. We gradually noticed two things: a lack of academic engagement with Mizrahi literature in Israel, and a fixed discussion that featured Mizrahi representation solely in relation to Israeliness and Zionism, while being disconnected from the writing and tradition of the past. We also felt a lack of connection and continuity between the different creative works of Jews from across the Arab, Muslim and Ottoman worlds — whether between religious and secular, between Jewish languages (e.g. Judeo-Arabic, Ladino, Judeo-Persian etc) and Hebrew, or between Rabbinic and modern Hebrew.
Literary works from entire periods of Eastern Jewish history, such as the lengthy stretch between the Spanish Golden Age and the beginning of the 20th century, have disappeared and are barely taught in literature courses. Even major works such as those of Rabbi Israel ben Moses Najara, Rabbi Shalom Shabazi and Rabbi David Buzaglo do not have courses dedicated to them. Twentieth-century writers who chose to pen their works in literary Arabic, such as Samir Naqqash and Isaac Bar-Moshe, have also vanished, appearing neither in courses on Hebrew literature nor on Arabic literature. The history of Jews from Arab countries is parceled out between courses on the Israeli people, which cover (albeit narrowly) Eastern Jewish communities, and sociology courses, which teach about (also narrowly) Mizrahim in Israel — as if there was no connection between these two topics.
Choosing memory
Our feeling that the culture of Jews from Arab countries has disappeared from university curriculums and is disconnected from the conversation on Mizrahi culture in Israel led us to think about righting the discourse. Mizrahi heritage is taught only inasmuch as it relates to the State of Israel, as if Mizrahim were born in the West and have internalized the Israeli-Zionist worldview. We felt the need to break out of the fixed categories of identity and look at Mizrahiness not just in connection to Israel but also in relation to the Arab-Jewish culture and writing that developed over so many years. We sought to release “the Mizrahi” from the reductive and often negative context in which he is connected to Israel, and to offer up a deeper and broader cultural, historical and linguistic context.
At times it seemed as if our new program of Arab-Jewish cultural studies might be shelved, overcome by resistance as was Goitein’s idea. Even today, the thought of mixing the study of Hebrew literature with that of Arab-Jewish literature arouses intense emotions and often fierce opposition. Ultimately, however, we were able to surmount the opposition and could feel the enthusiasm of those around us who had been anticipating this moment.
Our program combines the study of Arabic literature with classical Judeo-Arabic and the many Arab-Jewish dialects of later periods. The courses will cover Arab-Jewish culture from different aspects: historical, literary and philosophical, with the aim of bringing together poetry, song, Jewish law, Talmudic literature and the philosophy of Jews from the Arab world as well as of Mizrahim in Israel — in Hebrew, Aramaic, Arabic and colonial languages. The program will also look at secularism and tradition; affiliations between Judaism, Christianity and Islam; and the ties between different cultures.
From our point of view, the program seeks to address a profound lack in Israeli and worldwide academia, and to anchor Arab-Jewish cultural studies in the cultural, linguistic and historical ties that are currently missing from most curriculums. Arabic is Judaism’s third language, after Hebrew and Aramaic, and we want to bring it into the academic and public spheres, in Israel and the Arab world. In this way, we seek to bring together anew Hebrew and Judeo-Arabic literature, and Arabic and Judeo-Arabic literature.
We see in this program an invitation to generate community, creativity, research, reading, writing; an invitation to an alternative Israeli experience in which there is a place for Arab-Jewish culture; an invitation to Arabic culture whose Arab-Jewish element is remembered. We choose memory, even if it is too late. We choose a renewed contact with Arabic, which was never completely cut off but which became a source of shame. And we choose creation, in which there is lamentation and hope, a past and a future.
A version of this article was first published in Hebrew on Haokets. Translated by Natasha Roth.
אלמוג בהר 
פינגבאק: נפתחה ההרשמה לתכנית ללימודי תרבות ערבית-יהודית | אלמוג בהר